Η κατάρα του Λεβιάθαν

Οι Μαύροι καθρέφτες ολοκληρώνουν την τριλογία του Αρνο Σμιτ (1914-1979) Τα παιδιά του Νομποντάντυ. Τα άλλα δύο μυθιστορήματα που την αποτελούν (Από τη ζωή ενός φαύνου και Το ρουμάνι του Μπραντ) μεταφράστηκαν κι αυτά από τον Γιάννη Κοιλή. Το πρώτο εκδόθηκε το 1992 από τις εκδόσεις Κριτική και το δεύτερο από τις εκδόσεις Οδυσσέας. Είναι αμφότερα εξαντλημένα εδώ και πολλά χρόνια και οι νεότεροι αναγνώστες θα γνωρίσουν αυτόν τον κορυφαίο γερμανό συγγραφέα για πρώτη φορά από τους Μαύρους καθρέφτες, ένα μυθιστόρημα (αν το χαρακτηρίσουμε έτσι) δύσκολο μεν, συναρπαστικό δε.

Ως το τέλος του προηγούμενου αιώνα ο Σμιτ δεν ήταν γνωστός εκτός Γερμανίας. Αλλά και στη χώρα του καθιερώθηκε ως μείζων συγγραφέας πολλά χρόνια μετά τον θάνατό του. Δεν είναι λίγοι όσοι τον χαρακτηρίζουν ως τον «γερμανό Τζόις», όχι όμως για την παραπάνω τριλογία αλλά για ένα τεραστίων διαστάσεων (πάνω από 1.500 σελίδες) «μυθιστόρημα»: το Zettels Traum (Το όνειρο του Πάτου) που πρωτοκυκλοφόρησε στη γλώσσα του το 1970 και σήμερα το συγκρίνουν με το Finnegans Wake του Τζόις. Είναι ένα βιβλίο που «δεν διαβάζεται» και ωστόσο χρόνια μετά την πρώτη του έκδοση γνώρισε μεγάλη εμπορική επιτυχία. Δεν ξέρω αν ο εξαίρετος μεταφραστής Γιάννης Κοιλής, που έχει πάθος με τον Σμιτ, έχει σκεφτεί να το μεταφράσει και αυτό.

Αλλά ας πάμε στους πιο «βατούς» Μαύρους καθρέφτες. Βρισκόμαστε στο 1951. Ενας μοναχικός άνθρωπος περιφέρεται από τόπο σε τόπο στην κατεστραμμένη Γερμανία. Μόλις έχει τελειώσει ο Γ΄ Παγκόσμιος Πόλεμος και τα πάντα έχουν καταστραφεί. Ο πρωταγωνιστής του Σμιτ ψάχνει να βρει ένα καταφύγιο, αλλά και απαντήσεις σε μείζονα ερωτήματα: γιατί αυτός ο κόσμος είναι όπως είναι ή κατέληξε όπως κατέληξε, πώς θα αντισταθούμε στη διάλυση και στην καταστροφή, πού θα βρούμε τις απαντήσεις που χρειαζόμαστε ώστε να αντισταθούμε στον όλεθρο;

Ο Λεβιάθαν και οι άνθρωποι

Ο Σμιτ είναι σολιψιστής. Και ανατρέχει στην αρχαία ελληνική σοφία (στους Γνωστικούς κυρίως) για να δώσει την απάντηση: αυτός ο κόσμος δεν είναι δημιούργημα του Θεού αλλά καθ’ εικόνα και ομοίωση ενός κακού πλάσματος που έχει μεταφέρει στους ανθρώπους τα χειρότερα γνωρίσματα της καταστροφικής του φύσης. Το πλάσμα αυτό ο Σμιτ το ονομάζει «Λεβιάθαν», δανειζόμενος τη λέξη από το ομώνυμο – και πασίγνωστο – φιλοσοφικό έργο του Χομπς. Στον Χομπς Λεβιάθαν είναι μια ονομασία του κράτους που ασκεί βία προκειμένου να διατηρείται η ειρήνη αλλά ο φιλόσοφος προβλέπει και τα μέτρα που πρέπει να λαμβάνονται προκειμένου οι πολίτες να προστατεύονται κι από τον ίδιο τον Λεβιάθαν. Οι Μαύροι καθρέφτες όμως δεν είναι μια, ας πούμε, μυθοπλαστική αλληγορία πολιτικής επιστήμης. Είναι πρωτίστως μια περιδιάβαση, μέσω των καθημαγμένων τοπίων, στην τραγικότητα της ύπαρξης που προσπαθεί να γνωρίσει τον εαυτό της και να σωθεί σ’ ένα περιβάλλον καταστροφής και θανάτου πολεμώντας την κατάρα του κακού δημιουργού μέσω του διαφωτισμού.

Ο «κακός δημιουργός» δεν είναι φυσικά αποκλειστικό εύρημα του Σμιτ. Αιώνες νωρίτερα οι Βογόμιλοι είχαν αναπτύξει το δόγμα ότι ο κόσμος μας δεν αποτελεί δημιούργημα του Θεού αλλά του Σατανιήλ, γι’ αυτό και είναι ατελής και βάρβαρος. Σκέφτεται κανείς ότι ήταν επόμενο ένας συγγραφέας με την ευαισθησία του Σμιτ πέντε χρόνια μετά τον καταστροφικό Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο να αναπτύξει, τηρουμένων των αναλογιών, ένα παρόμοιο δυστοπικό όραμα.

Τοπία χωρίς ανθρώπους

Ο πρωταγωνιστής του βιβλίου είναι μόνος, κάποια στιγμή συναντά μια γυναίκα με την οποία συνάπτει δεσμό, όμως εκείνη σύντομα τον εγκαταλείπει. Η μοναξιά δεν είναι βέβαια η ικανή και αναγκαία προϋπόθεση της αυτογνωσίας. Είναι μια κατάσταση πραγμάτων. Γι’ αυτό και ο ήρωας σε τούτο το σκοτεινό βιβλίο κινείται σε δύο πεδία: του περιβάλλοντος κόσμου και των σημαντικότερων πνευματικών και πολιτικών κατακτήσεων του ανθρώπου όπως μας παραδόθηκαν από την αρχαιότητα και από την εποχή του Διαφωτισμού. Σ’ αυτό το δεύτερο πεδίο επομένως θα πρέπει να βρούμε τις απαντήσεις ώστε να ακυρωθούν οι συνέπειες της καταστροφής που προηγήθηκε. Ποιοι μας έχουν δώσει τις απαντήσεις; Οι σπουδαίοι καλλιτέχνες, φιλόσοφοι και οι επιστήμονες – όχι οι μεγάλοι «ηγέτες» και οι κατακτητές. Και είναι σαν ο Σμιτ να προτρέπει τους αναγνώστες του να στραφούν στους πρώτους για να αντλήσουν δύναμη από το παράδειγμά τους, να το οικειοποιηθούν και να το μεταφέρουν στη δική τους ζωή.

Τις πόλεις-φαντάσματα, όπου περιφέρεται ο ήρωας του Σμιτ, δεν έχουμε την αίσθηση ότι οι άνθρωποι τις έχουν εγκαταλείψει, αλλά πως η ζωή εκεί έχει σταματήσει απότομα. Ολα μένουν ακίνητα, σχεδόν απείραχτα, αλλά και νεκρά. Ομως, πώς φτάσαμε εδώ; Η κατάχρηση και η παραμόρφωση της γνώσης, η κατάρα του Λεβιάθαν μάς έφερε σ’ αυτό το σημείο – όχι το σημάδι του Κάιν, όπως θα έλεγε κάποιος μεταφυσικός. Με την έννοια αυτή οι Μαύροι καθρέφτες δεν είναι ένα εντελώς πεσιμιστικό βιβλίο. Υπάρχει έξοδος πίσω από τους σκοτεινούς καθρέφτες.

Μαύρη ποίηση

Οι γλωσσικές ιδιοτυπίες του Σμιτ είναι πάμπολλες – και εξαιρετικά δύσκολο να μεταφερθούν αναλογικά σε μιαν άλλη γλώσσα. Για τούτο και σε βιβλία αυτού του είδους ο κυριότερος έπαινος ανήκει στον μεταφραστή. Ο προσεκτικός αναγνώστης μπορεί να φανταστεί τον τεράστιο μόχθο που κατέβαλε ο Κοιλής.

Ας προσθέσω εδώ πως ο καλύτερος τρόπος να διαβάσει κανείς τους Μαύρους καθρέφτες είναι η παράλληλη ανάγνωση: από την καθαυτό αφήγηση στις σημειώσεις. Αφηγηματικά εξάλλου βοηθά και το ότι το βιβλίο σού δίνει την αίσθηση ότι συνιστά άθροισμα ημερολογιακών σημειώσεων – ωστόσο η αφήγηση είναι συνεκτική από την αρχή ως το τέλος. Και μολονότι οι περιγραφές του Σμιτ δεν είναι διόλου ποιητικές, από το βιβλίο αναδύεται μια ποίηση μαύρη, το σκοτεινό μετείκασμα μιας απειλητικής εποχής που σε κάθε σελίδα μάς θυμίζει το εγκληματικό παρελθόν της. Θα έλεγα πως είναι αναγκαία τώρα η επανέκδοση και των άλλων δύο μυθιστορημάτων της τριλογίας Τα παιδιά του Νομποντάντυ. Οι γνώσεις μας της σύγχρονης γερμανόφωνης πεζογραφίας είναι περισσότερες και το αναγνωστικό κοινό ωριμότερο και απαιτητικότερο.

{SYG}Arno Schmidt {SYG}{TIT}Μαύροι καθρέφτες {TIT}{EKD}Μετάφραση, σημειώσεις, επίμετρο Γιάννης Κοιλής. Εκδόσεις Κίχλη, 2021, σελ. 176, τιμή 15 ευρ{EKD}ώ