Η… αθόρυβη «κακοποίηση» των υγρότοπων

Κυριακή απόγευμα, μισή ώρα περίπου μετά τη δύση του ηλίου. Μέσα Ιανουαρίου, στην επιστροφή από την ολοήμερη καταγραφή των πουλιών στο Δέλτα Αξιού, Αλιάκμονα, Λουδία. Ακολουθούμε το αυτοκίνητο του Φορέα Διαχείρισης για να βγούμε από τον λαβύρινθο ενός ορυζώνα στο Δέλτα του Αλιάκμονα. Είναι ένα ήσυχο έως εκείνη τη στιγμή μέρος όπου είδαμε από μακριά τους σπάνιους στικταετούς να μαζεύονται για τη βραδινή τους ανάπαυση ψηλά στα γύρω δέντρα. Το αυτοκίνητο μπροστά μας ξαφνικά φρενάρει. Ο οδηγός έχει δει δυο κυνηγούς που έρχονται πεζοί με αντίθετη κατεύθυνση. Οπως έχει το δικαίωμα, τους σταματάει και τους κάνει την παρατήρηση πως έχει περάσει πλέον η ώρα που επιτρέπεται να είναι εκεί και να κυνηγούν. Δεν του δίνουν και πολλή σημασία συνεχίζοντας τον δρόμο τους, γιατί ξέρουν τη συνέχεια.

Ο οδηγός, αν και υπάλληλος του Φορέα, δεν έχει ούτε ανακριτικό δικαίωμα ούτε μπορεί να τους κατάσχει τα όπλα. Θα πρέπει να ψάξει να βρει θηροφύλακα, αυτός να απαντήσει στο τηλέφωνο και να έχει τη διάθεση να σηκωθεί να πάει εκείνη την ώρα στον τόπο που του υποδεικνύεται. Η καταγγελία σκόνταψε και στο ότι ήταν Κυριακή βράδυ και στο ότι κανείς δεν απάντησε στο τηλεφώνημα εκείνη την ώρα. Αλλά και αν έβγαινε κάποιος και είχε και την όρεξη δεν είναι σίγουρο πως θα είχε και αυτοκίνητο έτοιμο για να έλθει νυχτιάτικα στον ορυζώνα.

Το οδοιπορικό στη Δυτική Μακεδονία για λογαριασμό της εφημερίδας περιελάμβανε μια διαδρομή που ξεκινούσε από τον Βόρα ή Καϊμάκ-Τσαλάν. Και από τα σύνορα με τη Βόρεια Μακεδονία στην Αριδαία, από εκεί Βέροια και μετά Θεσσαλονίκη και τον Θερμαϊκό. Και σε όλη αυτή τη διαδρομή παρακολουθείς τον αδιάκοπο και σφοδρό πόλεμο ανάμεσα στη λογική και στην καθημερινή διαχείριση της φύσης (αυτής που μας έχει απομείνει). Συναντάς μάλιστα και ανθρώπους που θα ήθελαν πολύ να πολεμήσουν το στραβό και το κακό αλλά, εκτός από τις φωτογραφικές τους μηχανές, είναι κατά τα άλλα άοπλοι.

Γερνώντας
στο δάσος

Τις ίδιες εκείνες ημέρες έτυχε να δημοσιεύεται στο αμερικανικό επιστημονικό περιοδικό «Smithsonian» ένα άρθρο σχετικό με κάποιον μηχανικό που όντας ερασιτέχνης δασολόγος, δουλεύοντας με πολλή επιμονή, απέδειξε πριν από είκοσι χρόνια ότι τα μεγάλης ηλικίας, 150 ετών και πάνω, λευκά πεύκα που ανακάλυψε στα δάση της Μασαχουσέτης έχουν τη δυνατότητα να αποθηκεύουν το 75% του άνθρακά τους μετά τα 50 χρόνια της ζωής τους. Και γενικά ότι δεν αξίζει να σκοτώνεις (ή να καις) τα δέντρα πριν γεράσουν (αρκετά) διότι ακόμη μπορούν να σου δώσουν…

Ομως ο υπάλληλος της δασικής υπηρεσίας που συνάντησα εγώ σε εκείνα τα μέρη είχε άλλες ιστορίες να αφηγηθεί. Για το ότι σήμερα μπαίνει όποιος θέλει μέσα στα δάση μας και κάνει ό,τι θέλει. Η πιο συνηθισμένη παρανομία είναι να παίρνουν άδεια για ένα ορισμένο φορτίο ξύλων από νόμιμα υλοτομημένα δέντρα του δάσους αλλά να φεύγουν οι οδηγοί χωρίς να είναι συμπληρωμένη η ημερομηνία, διότι δεν υπάρχει επί τόπου κάποιος να ελέγξει. Αρα μπορεί να πάει στον προορισμό τους τα ξύλα και να επιστρέψει με το ίδιο χαρτί και να φορτώσει ξανά άλλα. Αν τυχόν συναντήσει έλεγχο στον δρόμο συμπληρώνει εκείνη τη στιγμή την ημερομηνία και όλα καλά. Οταν όμως κόβονται τα δέντρα όπως βολεύει και όχι με κριτήριο το ποια έχουν πραγματικά σειρά να κοπούν, τότε χάνεται η συνέχεια. Διότι πρέπει να υπάρχουν όλες οι ηλικίες και όχι κενά από το νεότερο έως το παλαιότερο για να είναι το δάσος υγιές.

Υπάρχουν όμως και πολλοί άλλοι τρόποι ώστε να βανδαλίζονται τα αγαθά του δάσους. Ενας ακόμη είναι η ανεξέλεγκτη συγκομιδή μανιταριών, από αλλοδαπούς αλλά και ημεδαπούς. Φέρνοντας κάποιες φορές και εμπορευματοκιβώτια ολόκληρα για να τα γεμίσουν με μανιτάρια, καταστρέφοντας εντελώς και το εκτεταμένο υπόγειο πλέγμα που δημιουργούν οι ρίζες των δέντρων σε «συνεννόηση» με τα κάτω από την επιφάνεια της γης τμήματα των μανιταριών.

Τα πουλιά έχουν και αυτά το μερτικό τους στις απώλειες εξαιτίας της ανθρώπινης συμπεριφοράς. Διότι κάποιοι που έχουν στην κατοχή τους ζώα βοσκής στις αρχές του καλοκαιριού θέλουν να τα πάνε ψηλά στα ορεινά. Εκεί που έχει δροσιά και χορτάρι, αλλά εκείνοι να μένουν όσο γίνεται στα σπίτια τους. Τι κάνουν γι’ αυτό; Πριν τα ανεβάσουν πηγαίνουν και ρίχνουν δηλητηριασμένα δολώματα στην περιοχή εγκατάστασης για να εξολοθρεύουν τους εχθρούς του κοπαδιού, κυρίως τους λύκους. Ετσι την πληρώνουν επιπλέον και τα διάφορα αρπακτικά, τα όρνεα, τα ζώα του δάσους, το ίδιο το δάσος τελικά, οπότε χάνεται και εδώ η ισορροπία.

Η «εξαφάνιση»
των σκουπιδιών

Κατεβαίνοντας πιο κάτω, στη Βέροια, με περιμένει κάποιος άλλος, που για χρόνια ασχολείται με το περιβάλλον και τους υγροτόπους. Με τον Χάρη Κουρουζίδη, εκπαιδευτικό και φωτογράφο για τα πουλιά και την άγρια φύση, πηγαίνουμε έξω από την πόλη, μετά το ανάχωμα του Αλιάκμονα. Εκεί το τοπίο είναι σχιζοφρενικό. Από τη μια πλευρά έχεις το ποτάμι, καθώς αυτό κυλάει πολύ αργά, να δημιουργεί εκπληκτικής ομορφιάς εικόνες. Νομίζεις πως βλέπεις ταινία του Αγγελόπουλου. Στήνοντας το ειδικό τηλεσκόπιο παρακολούθησης, ανάμεσα στα πυκνά καλάμια παρατηρείς στο βάθος αρκετά πουλιά, άλλα να ξεκουράζονται επάνω στο νερό, άλλα να φτερουγίζουν θεαματικά καθώς το φως λιγοστεύει και όλα να φαίνονται ειρηνικά καθώς περιμένουν ήσυχα το τέλος της ημέρας.

Πριν όμως φθάσεις εκεί σε έχει υποδεχθεί η πελώρια κοίτη ενός παραποτάμου. Στις όχθες του οποίου οι «εγκέφαλοι» κάποιας κρατικής αρχής αποφάσισαν να θάβονται τόνοι σκουπιδιών τα οποία μεταφέρονται με τεράστια οχήματα, όπως προδίδουν τα βαθιά σημάδια που αφήνουν οι ρόδες τους στη λάσπη. Εχοντας κάνει τη μεγαλοφυή σκέψη (και δεν έχουν πέσει έξω οι άνθρωποι) πως κάθε τόσο η πλημμύρα θα παρασύρει ένα μεγάλο τμήμα του ανεπιθύμητου αυτού υλικού και θα το ρίχνει στο ποτάμι, για να μην το βλέπουν και να μην το μυρίζουν πια!

Δίπλα ακριβώς και παράλληλα με το ποτάμι υπάρχει μια έκταση με αραιά δέντρα που και αυτήν κάποιοι την έχουν παρεξηγήσει εδώ και χρόνια, θεωρώντας την επίσης έναν φυσικό και απροστάτευτο κάδο σκουπιδιών. Οπως παρατηρεί ο συνοδός μου, λίγο να το έβλεπε διαφορετικά η τοπική αυτοδιοίκηση, αντλώντας νερό από το άφθονο που υπάρχει ακριβώς δίπλα, όλον αυτόν τον παράλληλο προς το ποτάμι χώρο, θα μπορούσε γρήγορα και πανεύκολα να τον γεμίσει δημιουργώντας έναν εξαιρετικό υγρότοπο στερώντας τον από τους σκουπιδοαποθέτες. «Και τότε να δεις πόσα πουλιά θα έρχονταν εδώ, μεταμορφώνοντας την περιοχή. Αλλά μάλλον όλα αυτά θα γίνουν χωράφια που θα δοθούν ως δώρα λίγο πριν από τις επόμενες τοπικές εκλογές» μου λέει στο τέλος. Με δεδομένο ότι πρόκειται για τοπίο που είναι στο ύψος του αρχαιολογικού χώρου της Βεργίνας, βγάζοντας τα σκουπίδια από τη μέση θα μπορούσε να αναπτυχθεί εκεί και άλλο είδος τουρισμού μαζί με τον αρχαιολογικό.

Εχουν και οι φορείς
τους καημούς τους

Κατεβαίνοντας πιο νότια, είκοσι χιλιόμετρα μετά το κέντρο της Θεσσαλονίκης, θα βρεθείς σε μια… συναστρία υγροτόπων, που δεν υπάρχουν αλλού στην Ελλάδα τόσοι μαζί. Είναι εκεί οι εκβολές του Γαλλικού ποταμού, η λιμνοθάλασσα Καλοχωρίου, τα Δέλτα Αξιού και Αλιάκμονα, οι εκβολές του ποταμού Λουδία, ο δυτικός Θερμαϊκός, η λιμνοθάλασσα της Νέας Αγαθούπολης και οι αλυκές Κίτρους. Ολη αυτή η περιοχή είναι Εθνικό Πάρκο από το 1996. Περιλαμβάνεται στο δίκτυο προστατευόμενων περιοχών της Ευρώπης, το Natura, και προστατεύεται (στα χαρτιά) από τη Διεθνή Σύμβαση που έχει υπογραφεί στην περσική πόλη Ραμσάρ για τους υγροτόπους. Αλλά και εδώ ο Φορέας Διαχείρισης της περιοχής υποφέρει από το γνωστό βάσανο ότι μπορεί να παρακαμφθεί εύκολα.

Για παράδειγμα, το Περιφερειακό Συμβούλιο Περιβαλλοντικής Αδειοδότησης (ΠΕΣΠΑ) Κεντρικής Μακεδονίας, σε συνεδρίαση της 21^ης Δεκεμβρίου, έδωσε θετική γνωμοδότηση για την εγκατάσταση δύο μεγάλων φωτοβολταϊκών συστημάτων στις προστατευόμενες περιοχές πέριξ του Ελους Αρτζάν και του Ανθοφύτου στον Νομό Κιλκίς. Αυτό, παρά την αρνητική γνωμοδότηση του Φορέα Διαχείρισης επί της μελέτης ειδικής οικολογικής αξιολόγησης στην πρώτη περίπτωση και παρά την απαίτηση του Φορέα να συνταχθεί αντίστοιχη μελέτη (που δεν υπήρχε) στη δεύτερη περίπτωση, σύμφωνα με τον νόμο. Και οι αντιρρήσεις σε σχέση με το τι συμβαίνει στο Κιλκίς έχουν να κάνουν με α) φωτοβολταϊκά που έπαιρναν έκταση 8,5% και από περιοχή Natura, β) μια άλλη έκταση στο Ανθόφυτο να απέχει μόλις 9 μέτρα από άλλη περιοχή Natura και γ) το πρόβλημα με τα φωτοβολταϊκά εκεί που ζουν πουλιά είναι ότι πέφτουν με δύναμη επάνω στις διάφανες επιφάνειες νομίζοντας πως είναι υδάτινες, μπλέκουν στις περιφράξεις ενώ οι εγκαταστάσεις εκεί γύρω όπου αναζητούν την τροφή τους κατακερματίζουν και καταλαμβάνουν τον χρήσιμο χώρο όπου βρίσκουν τροφή και φωλιάζουν. Οπως είπε κάποιος που παρακολουθεί τα πράγματα εκεί, σε λίγο στην πεδιάδα του Κιλκίς μπορεί να μην υπάρχει πλέον ούτε μία καλλιέργεια!

Μιλώντας για καινοτομίες αχρείαστες

«Τσαγέρ» στην τουρκική γλώσσα σημαίνει το λιβάδι, μια σαβάνα δηλαδή όπου επικρατεί επίπεδη έκταση με βλάστηση μόνον από χόρτα και θάμνους. Κάτι τέτοιο είναι και η περιβόητη περιοχή «Τσαΐρια» ή αλλιώς «Παράκτιο έλος Περαίας», στη Θεσσαλονίκη, 1.870 στρέμματα επάνω στη θάλασσα και ανατολικά από το αεροδρόμιο Μακεδονία. Αλλο ένα κινηματογραφικό σκηνικό. Τη φορά αυτή όμως για σενάριο με καθαρά θέμα παρακμής ανθρώπων και τόπων. Εκτός από σκουπίδια (και εδώ), ερείπια κτιρίων, που κάποτε στέγαζαν τη «Φωνή της Αμερικής», αρκετά αδέσποτα σκυλιά, νερό εδώ κι εκεί, ανάμεσα στα χόρτα και αρκετά πουλιά, που με το πέταγμά τους λες πως προσπαθούν να απαλύνουν τη στυφή εντύπωση της καφετιάς πολύ χαμηλής βλάστησης. Οπως μου λέει η Μαρία Παναγιωτοπούλου, ορνιθολόγος, πρόεδρος του σωματείου Οικοτοπία, ξεναγός μου σε αυτή τη δυστοπία «υπάρχουν και μικροί υγρότοποι που δεν έχουν ενταχθεί στο δίκτυο NATURA 2000,οπότε απειλούνται (και αυτοί) καθημερινά με ολοκληρωτική ισοπέδωση και εξαφάνιση. Με αφετηρία την αντιπλημμυρική προστασία και την «εξυγίανσή» τους δρομολογούνται έργα ολοκληρωτικής αλλοίωσης που συνοδεύονται συνήθως από σχέδια δόμησης για οικιστικές ή άλλες χρήσεις. Ταυτόχρονα παραβλέπονται και υποβαθμίζονται οι οικοσυστημικές λειτουργίες των υγροτόπων που αφορούν την αποτροπή των πλημμυρών, τη συγκέντρωση πολύτιμου νερού και τη διατήρηση της βιοποικιλότητας που υποστηρίζουν. Πολλές φορές οι μικροί υγρότοποι αποτελούν τις τελευταίες ελεύθερες και αδόμητες περιοχές στις παρυφές του ασφυκτικού κλοιού των πόλεων και στα δομημένα παράκτια μέτωπα».

Εκεί λοιπόν σχεδιάζεται η εγκατάσταση του Κέντρου Καινοτομίας – Τεχνολογίας Θεσσαλονίκης Thess INTEC, ενώ πριν από λίγα χρόνια είχε αποτραπεί με παρέμβαση 5 περιβαλλοντικών ΜΚΟ η εγκατάσταση κέντρου προσφύγων στον ίδιο υγρότοπο, το τελευταίο αδιατάρακτο κομμάτι τής κάποτε πολύ εκτεταμένης υγροτοπικής περιοχής που σχηματιζόταν στην εκβολή του ποταμού Ανθεμούντα, του μεγαλύτερου ποταμού της Χαλκιδικής. Για τη μη πραγματοποίηση όμως αυτού του σχεδίου υπάρχουν τα εξής επιχειρήματα:

^l Η Θεσσαλονίκη είναι γεμάτη από μεγάλα και άδεια αναξιοποίητα οικοδομήματα.

^l Υπάρχει η μελέτη περιβαλλοντικών επιπτώσεων για το έργο, που τέθηκε σε διαβούλευση τον Οκτώβριο του 2021 (Microsoft Word – ΕΧΣ THESS-INTEC_ΤΕΥΧΟΣ (ypen.gov.gr)) και εκεί, αν και οι συγγραφείς του έχουν κάνει παγκόσμια πρωτοτυπία χαρακτηρίζοντας ως «χέρσα έκταση» έναν υγρότοπο, με παρατηρημένα κοντά στα 150 διαφορετικά είδη πουλιών, ούτε λίγο ούτε πολύ μέσα από τις 172 σελίδες της μελέτης επισημαίνουν την ακαταλληλότητα του χώρου για το μεγαλεπήβολο αυτό σχέδιο θυμίζοντας πέρα από την ύπαρξη ενός επικίνδυνου τεκτονικού ρήγματος στην περιοχή και την ακαταλληλότητα του εδάφους.

^l Ειδικά το τελικό συμπέρασμα θα πρέπει να προβληματίσει: «Σύμφωνα με τα αποτελέσματα της γεωτεχνικής έρευνας, το υπέδαφος στην περιοχή του έργου και μέχρι το μέγιστο διερευνηθέν βάθος φαίνεται ότι είναι μεν σχετικά ομαλά στρωματοποιημένο, περιλαμβάνει ωστόσο χαλαρά ιλυώδη και ιλυοαμμώδη, όπως επίσης και μαλακά-συμπιεστά αργιλώδη και ιλυοαργιλώδη γεωϋλικά και μάλιστα μέχρι μεγάλο βάθος από την επιφάνεια, γεγονός που καθιστά τις γεωτεχνικές συνθήκες του υπεδάφους απολύτως δυσμενείς πρακτικά σε όλη την έκταση του ακινήτου (με μόνη ίσως εξαίρεση το έμπροσθεν παραλιακό μέτωπο)».

– Υπάρχει επίσης ως αντιπρόταση να γίνει εκεί ένα σύγχρονα οργανωμένο υγροτοπικό πάρκο με βελτίωση της προσβασιμότητας πεζών στον υγρότοπο, παρατηρητήρια για τα πουλιά της περιοχής, αναψυκτήριο και κέντρο ενημέρωσης για τη φύση μέσα και γύρω από την πόλη. Το υγροτοπικό πάρκο θα προσφέρεται για περίπατο και ταυτόχρονα η έκταση αυτή όταν αποκατασταθεί οικολογικά και υδρολογικά θα λειτουργήσει ως χώρος αποθήκευσης διοξειδίου του άνθρακα διότι τέτοια εδάφη έχει διαπιστωθεί πως είναι καλύτερα και από τα δάση για τον σκοπό αυτόν.

^l Τα έξοδα για να τσιμεντωθεί και να σταθεροποιηθεί η έκταση είναι υπέρογκα και οι επιπτώσεις στο περιβάλλον έχουν αγνοηθεί επιμελώς. Τα πλημμυρικά φαινόμενα, που τώρα απορροφούνται από τον υγρότοπο, μελλοντικά θα ενταθούν λόγω κλιματικής αλλαγής. Αντί να θωρακιστεί η αντιπλημμυρική προστασία της περιοχής με τη διαφύλαξη του υγροτόπου, ο σχεδιασμός πηγαίνει προς την αντίθετη κατεύθυνση, δηλαδή την αύξηση της έντασης και του όγκου της απορροής προς τη θάλασσα. Ας μην ξεχνάμε ότι βρισκόμαστε στην εκβολή του Ανθεμούντα, που είναι ο μεγαλύτερος ποταμός της Χαλκιδικής, η κοίτη του είναι εν πολλοίς εγκιβωτισμένη και οι πλημμυρικές παροχές του διοχετεύονται στην εκβολή του με κίνδυνο να πλημμυρίζει το αεροδρόμιο που είναι χτισμένο πάνω της. Οι υγρότοποι δεν έχουν φωνή, φωνή τους είναι οι ήχοι των ζωντανών πλασμάτων που κατοικούν σε αυτούς. Οι ποιητές όμως έχουν φωνή. Ο Τόμας Ελιοτ είναι πάντα εδώ με την «Ερημη Χώρα» του. Εκεί όπου οι κάτοικοί της έχουν προσαρμοστεί με την κατάσταση της γης τους δεν γεννούν και δεν αναπτύσσονται.

Καϊμάκ-Τσαλάν (=αυτό που βουτάει δηλαδή αρπάζει το πιο καλό, το καϊμάκι του χιονιού, από το τουρκικό ρήμα τσαλμάκ: αρπάζω κάποιον)