Η αρχή του τέλους για την οστεοαρθρίτιδα

«Κίνηση ματ» ενάντια σε μια πάθηση που κλέβει σε καθημερινή βάση την κίνηση του σώματος και την ποιότητα ζωής από εκατοντάδες εκατομμύρια ανθρώπους παγκοσμίως έκαναν ερευνητές του Ινστιτούτου Wellcome Sanger στη Βρετανία και οι συνεργάτες τους με επικεφαλής την ελληνίδα καθηγήτρια Υπολογιστικής Γενετικής κυρία Ελευθερία Ζεγγίνη (να σημειωθεί ότι η κυρία Ζεγγίνη, η οποία εργαζόταν στο Wellcome Sanger όταν διεξήχθη η μελέτη, είναι πλέον διευθύντρια του Ινστιτούτου Μεταφραστικής Γονιδιωματικής στο Κέντρο Helmholtz στο Μόναχο, το οποίο κατέχει εξέχουσα θέση παγκοσμίως σε ό,τι αφορά την περιβαλλοντική υγεία). Η ερευνητική ομάδα στην οποία υπήρχαν και άλλες ελληνικές συμμετοχές, όπως ανέφερε προσφάτως στην έγκριτη επιθεώρηση «Nature Genetics», διεξήγαγε τη μεγαλύτερη γενετική έρευνα που έχει διεξαχθεί ως σήμερα σχετικά με την οστεοαρθρίτιδα, η οποία και έφερε στο φως 52 νέους πολυμορφισμούς που συνδέονται μαζί της.

Και μπορεί όλα αυτά να φαίνονται στους μη επιστήμονες βαρετά ερευνητικά αποτελέσματα που αφορούν μόνο τους γενετιστές, δείτε όμως και αυτό: δέκα από τα νέα γονίδια που εντοπίστηκαν από τους ερευνητές αποτελούν υποσχόμενους φαρμακευτικούς στόχους. Τι σημαίνει πρακτικά αυτό; Ο,τι περιμένουμε όλοι εμείς οι μη γενετιστές από τέτοιες δυσνόητες γενετικές μελέτες: επιτάχυνση των διαδικασιών ώστε να εξευρεθούν θεραπείες για μια νόσο από την οποία, κυρίως ύστερα από κάποια ηλικία, δεν μπορεί να ξεφύγει σχεδόν κανένας αλλά για την οποία δεν υπάρχουν αυτή τη στιγμή αποτελεσματικά φάρμακα. (Γενετική) «κίνηση ματ» λοιπόν αδιαμφισβήτητα, ιδιαιτέρως αν αναλογιστούμε ότι, σύμφωνα με τους αρμόδιους οργανισμούς, σήμερα περί τα 300 εκατομμύρια άτομα παγκοσμίως εμφανίζουν οστεοαρθρίτιδα, ενώ οι προβλέψεις κάνουν λόγο για αύξηση με γεωμετρική πρόοδο των πασχόντων στα χρόνια που έρχονται λόγω όχι μόνο της γήρανσης του παγκόσμιου πληθυσμού αλλά και άλλων παραγόντων, όπως η διεθνής «επιδημία» της παχυσαρκίας.

Γενετικό προφίλ νόσου

Για να δούμε όμως πώς η σε μεγάλο βαθμό «γαλανόλευκη» ομάδα (συμμετείχαν επίσης η κυρία Ιωάννα Ταχμαζίδου από το ερευνητικό κέντρο για τα φάρμακα μεγάλης βρετανικής φαρμακευτικής εταιρείας, που ήταν και πρώτη συγγραφέας της μελέτης, ο κ. Κωνσταντίνος Χατζηκωτούλας από το Wellcome Sanger, που έχει επίσης μεταφερθεί πλέον στο Κέντρο Helmholtz του Μονάχου, και η κυρία Ελένη Ζεγγίνη από το Πανεπιστήμιο του Σέφιλντ και το Ψυχιατρικό Νοσοκομείο Αττικής «Δρομοκαΐτειο») δημιούργησε το πιο ολοκληρωμένο ως σήμερα «γενετικό προφίλ» της οστεοαρθρίτιδας. Οπως εξηγεί μιλώντας στο «Βήμα» η κυρία Ελευθερία Ζεγγίνη, «αναλύσαμε το γονιδίωμα περισσότερων από 455.000 ατόμων από τη Βρετανία, εκ των οποίων περίπου 77.000 άτομα έπασχαν από οστεοαρθρίτιδα. Μελετήσαμε συνολικά 17,5 εκατομμύρια πολυμορφισμούς – αλλαγές δηλαδή στο DNA – στα γονιδιώματα και συγκρίνοντας τη συχνότητα εμφάνισης καθενός από αυτούς τους πολυμορφισμούς μεταξύ ασθενών και μη ασθενών εντοπίσαμε 52 καινούργιες γενετικές συσχετίσεις με την οστεοαρθρίτιδα. Να σημειώσω ότι διερευνήσαμε πολλούς διαφορετικούς τύπους οστεοαρθρίτιδας, συμπεριλαμβανομένων αυτών που εμφανίζονται στις αρθρώσεις των γονάτων και των ισχίων». Το τεράστιο δείγμα της μελέτης προήλθε από τη Βρετανική Βιοτράπεζα (UK Biobank), μια τεράστια βάση δεδομένων σχετικά με την υγεία 500.000 εθελοντών η οποία είναι διαθέσιμη στους ερευνητές ανά τον κόσμο, αλλά και από τη μελέτη arcOGEN, η οποία χρηματοδοτήθηκε από τον οργανισμό Arthritis Research UK και είχε ως στόχο να εντοπίσει τη σημασία του γενετικού παράγοντα στην οστεοαρθρίτιδα, που αποτελεί την πιο κοινή μορφή αρθρίτιδας (να αναφέρουμε σε αυτό το σημείο ότι υπάρχουν περισσότερα από 100 είδη αρθρίτιδας).

Με στόχο να εντοπιστούν συγκεκριμένα γονίδια που προκαλούν τη νόσο, οι επιστήμονες ανέλυσαν τη γονιδιακή δραστηριότητα μετρώντας τη γονιδιακή έκφραση σε πρωτεϊνικό επίπεδο. «Χρησιμοποιήσαμε πληροφορίες για την έκφραση γονιδίων σε χονδροκύτταρα που απομονώσαμε από ασθενείς οι οποίοι είχαν υποβληθεί σε αρθροπλαστική. Ετσι βρήκαμε κάποια γονίδια και βιολογικά μονοπάτια που παίζουν σημαντικό ρόλο στην ανάπτυξη της οστεοαρθρίτιδας. Μάλιστα δέκα από αυτά τα γονίδια αποτελούν ήδη φαρμακευτικούς στόχους τόσο για την οστεοαρθρίτιδα όσο και για άλλες νόσους – υπάρχουν υπό ανάπτυξη φάρμακα και κάποια εξ αυτών βρίσκονται σε προχωρημένο στάδιο κλινικών δοκιμών. Η ανακάλυψή μας επιταχύνει τις διαδικασίες προκειμένου να «μεταφραστούν» οι επιστημονικές αυτές ανακαλύψεις σε νέες θεραπείες» σημειώνει η κυρία Ζεγγίνη.

Φάρμακα υπάρχουν

Μεταξύ των φαρμάκων στα οποία αναφέρεται η ελληνίδα επιστήμονας περιλαμβάνονται το ΙNVOSSA, μια κυτταρική-γονιδιακή θεραπεία για την οστεοαρθρίτιδα γόνατος η οποία χορηγείται με εφάπαξ ένεση και βρίσκεται σε τελική φάση κλινικών δοκιμών στις ΗΠΑ (οι μέχρι στιγμής δοκιμές έχουν δείξει ότι ένα έτος μετά την ένεση σημαντικό ποσοστό των ασθενών εμφανίζει μεγάλη μείωση του πόνου), καθώς και το LCL-161 που βρίσκεται σε κλινική ανάπτυξη για τη θεραπεία του καρκίνου του μαστού, της λευχαιμίας και του μυελώματος. Το LCL-161 ανήκει σε μια νέα κατηγορία στοχευμένων φαρμάκων (SMAC mimetics) που αναπτύσσονται για τη θεραπεία συμπαγών όγκων αλλά και αιματολογικών καρκίνων και  προκαλούν επιλεκτική απόπτωση (προγραμματισμένο κυτταρικό θάνατο) των καρκινικών κυττάρων αφήνοντας ανέπαφα τα υγιή κύτταρα, μπλοκάροντας παράλληλα τη σήμανση μεταξύ των καρκινικών κυττάρων η οποία είναι ζωτικής σημασίας για την επιβίωσή τους. «Θεωρούμε ότι τα φάρμακα που φάνηκε μέσα από τη μελέτη ότι στοχεύουν γονίδια-«κλειδιά» για την οστεοαρθρίτιδα θα μπορούσαν να αποτελέσουν καλούς υποψηφίους για μελέτες ενάντια στη νόσο. Είναι καίριας σημασίας το να περνάμε από τη βασική επιστημονική ανακάλυψη νέων γενετικών συσχετισμών στην ανάπτυξη θεραπειών. Ωστόσο απαιτούνται κλινικές δοκιμές προκειμένου να εξεταστούν η ασφάλεια και η αποτελεσματικότητα των υποψήφιων φαρμάκων στα γονίδια-στόχους που εντοπίσαμε, και αυτή είναι μια διαδικασία που διαρκεί αρκετά χρόνια. Γνωρίζουμε πάντως ότι οι φαρμακευτικοί στόχοι που υποστηρίζονται από γενετικές συσχετίσεις έχουν μεγαλύτερες πιθανότητες να επιτύχουν στις κλινικές δοκιμές» διευκρινίζει η καθηγήτρια του Helmholtz.

Ερευνών συνέχεια

Η δρ Ζεγγίνη τονίζει ότι με τους 52 νέους πολυμορφισμούς που ήλθαν τώρα στο φως είναι πλέον συνολικά γνωστοί περί τους 85 που συνδέονται με την οστεοαρθρίτιδα. «Υπολογίζουμε ότι όλοι αυτοί οι πολυμορφισμοί εξηγούν περίπου το 22,5% της κληρονομικότητας της νόσου. Για να φωτίσουμε το υπόλοιπο, μέχρι στιγμής άγνωστο, γενετικό υπόβαθρο, σχεδιάζουμε μια μεγαλύτερη μελέτη που περιλαμβάνει παγκόσμια συνεργασία – μέχρι στιγμής έχουμε εξασφαλίσει ότι θα περιληφθούν γενετικά δεδομένα από περίπου 180.0000 ασθενείς με οστεοαρθρίτιδα και περίπου 500.000 υγιή άτομα. Αυτό είναι και το επόμενο βήμα μας, το οποίο θα περιλαμβάνει ακόμα μεγαλύτερο δείγμα εθελοντών, με αποτέλεσμα να περιμένουμε να εξαχθούν ακόμα πιο πλούσια γενετικά δεδομένα».

Σε κάθε περίπτωση, και το βήμα που έγινε τώρα με τη δημοσίευση στο «Nature Genetics» είναι άκρως σημαντικό. «Διεξαγάγαμε τη μεγαλύτερη μελέτη που έχει διεξαχθεί ως σήμερα σχετικά με την οστεοαρθρίτιδα. Καταφέραμε να υπερδιπλασιάσουμε τον αριθμό των γενετικών συσχετίσεων με τη νόσο ενώ μέσα από τη μελέτη μας προσφέραμε νέες πληροφορίες για την αιτιοπαθογένειά της αλλά και για πιθανούς καινούργιους φαρμακευτικούς στόχους εναντίον της. Πρόκειται για ένα μεγάλο βήμα μπροστά προς την ανάπτυξη θεραπειών που θα βοηθήσουν εκατομμύρια ανθρώπους με μια πάθηση για την οποία αυτή τη στιγμή δεν υπάρχει θεραπεία» καταλήγει η κυρία Ζεγγίνη. Βήμα-βήμα λοιπόν οι επιστήμονες προσπαθούν να κάνουν στα χρόνια που έρχονται ένα άλμα μεγαλύτερο από τη φθορά (των αρθρώσεων). Και εκατοντάδες εκατομμύρια άνθρωποι το εύχονται για να κάνουν τα δικά τους βήματα χωρίς πόνο…

Μια πάθηση-«σαράκι»

Η οστεοαρθρίτιδα είναι μια εκφυλιστική πάθηση των αρθρώσεων η οποία πλήττει τόσο τον χόνδρο όσο και τα οστά αλλά και τους μαλακούς ιστούς τους. Ανήκει στην ομάδα των ρευματικών παθήσεων και μπορεί να εμφανιστεί στις αρθρώσεις των ισχίων, των γονάτων, των χεριών, των ποδιών αλλά και στη σπονδυλική στήλη – γόνατα, χέρια και πόδια είναι τα πιο συχνά «θύματα». Προκαλεί πόνο και επιδρά άμεσα στην κινητικότητα και στην αυτονομία του ατόμου, με ό,τι αυτό συνεπάγεται όχι μόνο σωματικά αλλά και ψυχολογικά. Για τους πάσχοντες από οστεοαρθρίτιδα και δη προχωρημένου σταδίου ακόμη και η πιο απλή δραστηριότητα, όπως το περπάτημα ή το ανέβασμα στις σκάλες, μπορεί να μετατραπεί σε «μαρτύριο». Συγχρόνως η πάθηση «βαδίζει» παράλληλα με άλλες νοσηρότητες όπως η υπέρταση και τα καρδιαγγειακά νοσήματα μεταξύ άλλων.

Τα συμπτώματα της οστεοαρθρίτιδας είναι προοδευτικά. Στο πρώτο στάδιο ο πόνος παρουσιάζεται όταν χρειάζεται η πληγείσα άρθρωση να «συμμετέχει» σε κάποια κίνηση ενώ σταματά όταν υπάρξει μια περίοδος ξεκούρασης. Στο δεύτερο στάδιο ο πόνος εμφανίζεται μετά από άσκηση αλλά και μετά από ξεκούραση, με αποτέλεσμα το άτομο να μην αισθάνεται καλά πρακτικώς όλη την ώρα. Ενα άλλο χαρακτηριστικό σύμπτωμα είναι η προοδευτική ανικανότητα λειτουργίας της άρθρωσης, γεγονός που μακροπρόθεσμα οδηγεί σε απώλεια της κινητικότητας. Με την πάροδο του χρόνου παρουσιάζονται δυσμορφίες των οστών και ατροφία των μυών που περιβάλλουν την πάσχουσα άρθρωση.

Παρότι οι πιθανότητες για εμφάνιση της νόσου αυξάνονται όσο αυξάνεται η ηλικία, με αποτέλεσμα η οστεοαρθρίτιδα να είναι άκρως συχνή στα άτομα άνω των 60 ετών, δεν πρόκειται για πρόβλημα μόνο των ηλικιωμένων. Εχει αρχίσει να εμφανίζεται και σε άλλες ηλικιακές ομάδες «υψηλού κινδύνου», όπως οι μετεμμηνοπαυσιακές γυναίκες αλλά και τα άτομα που ασχολούνται συστηματικά με αθλήματα με αποτέλεσμα να καταπονούν τον σκελετό τους, ακόμη και αν είναι νεαρής ηλικίας. Γενικώς στα αίτια για εμφάνιση οστεοαρθρίτιδας περιλαμβάνονται μεταξύ άλλων η παχυσαρκία, η έλλειψη σωματικής δραστηριότητας, αλλά και στον αντίποδα η πολύ έντονη άσκηση, η γενετική προδιάθεση, η οστική πυκνότητα του κάθε ατόμου, οι τραυματισμοί αλλά και το φύλο (η πάθηση φαίνεται να είναι κυρίως γένους θηλυκού λόγω γενετικής προδιάθεσης αλλά και ορμονών).

Σε ό,τι αφορά την αντιμετώπιση της οστεοαρθρίτιδας, σήμερα χορηγούνται μόνο ανακουφιστικές θεραπείες για τον πόνο που βιώνουν οι ασθενείς ενώ σε κάποιες περιπτώσεις διεξάγεται χειρουργική επέμβαση για την αντικατάσταση των κατεστραμμένων αρθρώσεων (αρθροπλαστική) – η χειρουργική προσέγγιση δεν στέφεται όμως πάντα με επιτυχία. Ετσι αναζητούνται επειγόντως αποτελεσματικές θεραπείες που θα χτυπούν το πρόβλημα στη «ρίζα» του τροποποιώντας την πορεία της νόσου.