Γοητευτικό ταξίδι στην αυτογνωσία

Σχεδόν κανείς δεν περίμενε πως το 2019 η Σουηδική Ακαδημία θα απένεμε το βραβείο Νομπέλ Λογοτεχνίας στον Πέτερ Χάντκε. Είχε προηγηθεί διεθνής σάλος εξαιτίας της αμέριστης υποστήριξής του στον Σλόμπονταν Μιλόσεβιτς κατά τη διάρκεια του γιουγκοσλαβικού πολέμου – και αργότερα. Ο Χάντκε έφτασε μάλιστα στο σημείο να παραστεί στην κηδεία του Μιλόσεβιτς προκαλώντας την μήνιν τόσο στα Βαλκάνια όσο και στην υπόλοιπη Ευρώπη. Η Ακαδημία όμως έχει τη δική της λογική και δεν διστάζει συχνά να κινηθεί αντίθετα στο ρεύμα. Αν είχε απονείμει το βραβείο στην επίσης Αυστριακή Ελφρίντε Γέλινεκ, γιατί δεν θα έπρεπε να τιμήσει και τον Χάντκε, που είναι δύο κλάσεις ανώτερος ως συγγραφέας;

Δύο χρόνια προτού τιμηθεί με το Νομπέλ ο Χάντκε εξέδωσε την Κλέφτρα των Φρούτων, ένα από τα γοητευτικότερα (και δυσκολότερα) έργα του, που κυκλοφόρησε πρόσφατα και στα ελληνικά, μεταφρασμένο ευρηματικά από τη Μαρία Αγγελίδου, η οποία ανήκει στις καλύτερες μεταφράστριές μας από τη γερμανική γλώσσα. Μυθιστόρημα πρωτότυπο, βαθύ και ευαίσθητο, που προϋποθέτει αναγνώστες με μεγάλες μεν απαιτήσεις από τη λογοτεχνία, χωρίς ωστόσο να είναι απαραιτήτως εξοικειωμένοι με το έργο του Χάντκε.

Λέγοντας ότι το μυθιστόρημα τούτο είναι δύσκολο δεν εννοώ πως διαβάζεται δύσκολα. Απλώς, δεν πρόκειται για βιβλίο με το οποίο περνάει κανείς την ώρα του ή διαβάζοντάς το ανυπομονεί να γυρίσει σελίδα. Αυτός ο μάστορας έχει τη σπάνια ικανότητα να μετατρέπει τη σωματική σε πνευματική εμπειρία χωρίς να προβαίνει σε μεταφυσικές αναγωγές. Και αρχίζοντας την ανάγνωση του μυθιστορήματος αναρωτιέσαι: πώς εξηγείται που ο Χάντκε το χαρακτήρισε ως «το τελευταίο του έπος»; Για να διαπιστώσεις από τη μέση περίπου και μετά πως η μεταφορά του (γιατί περί μεταφοράς πρόκειται) έχει την εξήγησή της. Επος, στο κάτω-κάτω, σημαίνει «λόγος», «αφήγηση». Κι εδώ δεν μιλούν μόνο (ή δεν μιλούν τόσο) οι άνθρωποι, όσο τα πράγματα και τα τοπία, της φύσης και του άστεως, σε μια διαλεκτικού τύπου αφήγηση που χαρακτηρίζει και τα προηγούμενα έργα του αντισυμβατικού Χάντκε. Ο οποίος επιχειρεί να συλλάβει το άχρονο, όχι για να μας εξηγήσει κάτι, αλλά για να μας πει εκείνα που δύσκολα τα καταλαβαίνουμε.

Ταξίδι στην Πικαρδία

Ενας συγγραφέας περπατά στον κήπο του σπιτιού του στα περίχωρα του Παρισιού, όπου τον τσιμπάει μια μέλισσα στα δάχτυλα του ποδιού. Τον ενοχλεί ο γείτονάς του, αλλά κι ο τελευταίος νιώθει δυσάρεστα εξαιτίας της ηρεμίας που επικρατεί στο σπίτι του συγγραφέα. Το τσίμπημα όμως λειτουργεί σαν έναυσμα για να πραγματοποιήσει ο συγγραφέας ένα ταξίδι στην Πικαρδία. Δεν θα το έλεγες «ταξίδι». Μοιάζει περισσότερο με εκδρομή από τα περίχωρα της πόλης ως την εξοχή που θα μπορούσε να ολοκληρωθεί και σε μια μέρα.

Στο ταξίδι αυτό, που θα διαρκέσει τρεις μέρες, ο αφηγητής συναντά μια νέα γυναίκα, την Αλέξια, την «Κλέφτρα των Φρούτων». Κι από εδώ και πέρα με μία αριστοτεχνική κίνηση, η αφήγηση θα μεταφερθεί από το πρώτο πρόσωπο στην Κλέφτρα των Φρούτων. Γιατί ενώ στον αφηγητή έχουμε ένα προσωπείο του Χάντκε, η Αλέξια είναι το προσωπείο του αφηγητή. Στο συμπέρασμα αυτό καταλήγει κανείς ολοκληρώνοντας την ανάγνωση. Είναι, με άλλα λόγια, η επίγευσή της.

Ο εσωτερικός μεγάκοσμος

«Απλό ταξίδι στην ενδοχώρα», μας λέει ο Χάντκε στον υπότιτλο. Το ταξίδι δεν είναι τόσο «απλό» βέβαια. Ο μικρόκοσμος της επαρχίας και της εξοχής γίνεται μεγάκοσμος, αφού οι εναλλαγές των σκηνών και τα μικροπεριστατικά αντικατοπτρίζονται στον εσωτερικό κόσμο. Σαν να κινεί ο συγγραφέας μια κάμερα, χωρίς όμως η γραφή του να είναι κινηματογραφική, αν κι ο Χάντκε γνωρίζει όσοι λίγοι πεζογράφοι τη γλώσσα του κινηματογράφου. Εδώ μοιάζει να ακινητούν ή να κινούνται τα τοπία περισσότερο από τους ανθρώπους. Και να αποκαλύπτουν τον χρόνο που περιέχουν. Ο Χάντκε επιπλέον «συναντά» μέσω των αναμνήσεων και των ιπποτών τον Θερβάντες και τον Χέλντερλιν μέσα στο κατακαλόκαιρο. Λεπτομέρειες, σιωπές, καταβυθίσεις συμπλέκονται με πλήθος μικρές εγκιβωτισμένες αφηγήσεις. Οι μετακινήσεις στον χώρο είναι όμως εσωτερικές – παρά την απόλυτη ακρίβεια στις περιγραφές και τα τοπωνύμια. Ετσι, με τρόπο απολύτως φυσικό οι απλούστερες αισθήσεις μετατρέπονται σε μεγαλειώδεις μεταφορές. Το τοπίο παγιδεύει τα πρόσωπα – και τα μεταμορφώνει.

Είχαμε καιρό να δούμε σε σύγχρονο μυθιστόρημα γυναικεία μορφή σαν την Κλέφτρα των Φρούτων. Η Αλέξια είναι ανεξάρτητη, φιλέρευνη, αλλά και με σπάνιο αίσθημα ελευθερίας. Ποιος είναι αυτός ο κόσμος που μας αρνείται τις απαντήσεις; Τι ρόλο παίζουν, λόγου χάρη, τα δέντρα από όπου κλέβει τα φρούτα η Αλέξια; Ποιο είναι το δέντρο της γνώσης; Υπάρχει; Η κίνησή της στον μικρόκοσμο-μεγάκοσμο του μυθιστορήματος είναι πράξη αυτογνωσίας: Οπως και η αντίστοιχη του αφηγητή.

Μια «θηλυκή» flâneur

Η Κλέφτρα των Φρούτων είναι μια περιπλανώμενη, όχι όμως σαν κι αυτές που συναντούμε στο κλασικό μυθιστόρημα αλλά μια θηλυκή flâneur – χωρίς ωστόσο τη μελαγχολία που προϋποθέτει ο Μπένγιαμιν. (Εκτός κι αν εκλάβουμε σαν μελαγχολία την ελαφρά ειρωνεία που συναντούμε πού και πού.) Γιατί και τα μέρη που δεν είναι άξια λόγου, όπου «δεν προσέχουμε λεπτομέρειες», «γίνονται εικόνες μόνον όταν βρεθεί κανείς εκεί, παρών αυτός χωρίς να έχει συνείδηση της παρουσίας της δικής τους». Τα απεικάσματα αυτά «σχηματίζονται πολύ αργότερα, συχνά χρόνια ή δεκαετίες αργότερα».

Κι όμως, σε όλα τούτα δεν υπάρχει τίποτε αφηρημένο. Τα πρόσωπα, τα τοπία, οι λεπτομέρειες, όλα είναι πραγματικά. Εκείνο που διαφέρει είναι η οπτική γωνία. Και υπό αυτήν ο Χάντκε «κοιτάζει» τον χρόνο. Τα ζιγκ ζαγκ και οι παρακάμψεις του είναι αλλαγές της οπτικής γωνίας, στιγμιαίες θαρρείς, αλλά με ανεπανάληπτη ποιητικότητα, που θυμίζει τις καλύτερες στιγμές του γερμανικού εξπρεσιονισμού. Και ενώ οι περιγραφές αποτυπώνονται με μοναδική ενάργεια, δημιουργούν ταυτοχρόνως και ένα πεδίο που τις υπερβαίνει.

Το βιβλίο αυτό είναι το λιγότερο «προκλητικό» (φαινομενικά εν τούτοις) μυθιστόρημα του Χάντκε, αλλά και το πιο απαιτητικό και φιλόδοξο. Εργο περισυλλογής και ταυτοχρόνως μια σε βάθος σπουδή της εμπειρίας. Με μια λέξη: σπουδαίο.