Γένους θηλυκού: η Γύμνια, η Τρέλα, η Ανθρωπότητα, η Υπέρβαση

Μια γυμνή γυναίκα στην μπανιέρα. Διπλωμένη στα δυο. Στο βλέμμα της ο τρόμος, η απορία, η ντροπή. Η εικόνα ενός ευάλωτου παγιδευμένου πλάσματος. «Η υπόθεση της τρέλας». Ετσι τιτλοφορήθηκε το ειδικό για την ψυχική ασθένεια αφιέρωμα του περιοδικού «Vogue» στην Πορτογαλία. Απ’ όπου και η φωτογραφία στο εξώφυλλο. Η εικόνα προκάλεσε θύελλα αντιδράσεων. Θεωρήθηκε ότι στιγματίζει τη γυναίκα ταυτίζοντάς τη με ευαλωτότητα και ανημποριά. Μια «ανήθικη», είπαν, εικόνα που αναπαράγει παρωχημένα περί γυναικείας φύσεως στερεότυπα.

Υπάρχουν όμως ανήθικες εικόνες;

Ποια η κρυφή γοητεία των στερεοτύπων; Από πού αντλούν τη δύναμή τους;

Η σκηνοθετημένη εικόνα παραπέμπει σε μια αλλοτινή εποχή. Μια εποχή όπου η  τρέλα ήταν αντικείμενο ενός πλήθους αφελών ή και σκοταδιστικών πρακτικών.

Η τρέλα σήμερα δεν «τιμωρείται», «θεραπεύεται». Η έννοια της θεραπείας όμως παραμένει μια εξαιρετικά «χαλαρή» και «ευρύχωρη» έννοια. Περιλαμβάνει πολλές, λιγότερο ή περισσότερο απλουστευτικές, εκδοχές για την υπόθεση της ανθρώπινης ύπαρξης, για την υπόθεση της οδύνης και της γιατρειάς του ψυχικού πόνου. «Ψυχική ασθένεια είναι η παθολογία της ελευθερίας» επεσήμαινε ο Enri Ey. Το σύμπτωμα μιλάει. Τι σημαίνει σήμερα το ρήμα «θεραπεύω»; Καταστέλλω απλώς την κραυγή; Βουλώνω μια τρύπα;

Πόσο «τρελαίνει» ο επιβεβλημένος κατευνασμός; Πόσο αποσυντονίζει η ένστολη και παγερά αποστασιοποιημένη παρουσία ενός «θεραπευτή»; Πόσο βλάπτει τον ψυχισμό η συρρίκνωση της οδύνης σε ένα ιατρικό συμβάν;

Η εικόνα της γυμνής γυναίκας στην μπανιέρα πράγματι είναι στιγματιστική. Ο αντίλογος θα μπορούσε να είναι ότι η ανάδειξη των στερεοτύπων κατατείνει όχι στη νομιμοποίηση αλλά στην καταγγελία και στην αποδόμησή τους. Είναι όμως έτσι;

Τα στερεότυπα δεν υπακούουν στις βουλές μας. Αυτονομούνται και δυναμώνονται με την αναπαραγωγή τους. Τα στερεότυπα υπάρχουν για να τιθασεύουν την πολυπλοκότητα. Τακτοποιούν το χάος γύρω και μέσα μας. Προσφέρουν μια  τακτοποιημένη εικόνα του κόσμου. Παραπέμπουν στη γοητεία του οικείου, του φυσιολογικού, του αξιόπιστου. Ας μην απορούμε λοιπόν γιατί μια αλλαγή στα στερεότυπα μοιάζει σαν επίθεση στα ίδια τα θεμέλια του σύμπαντός μας.

Τίποτα όμως δεν είναι αυτό που φαίνεται. Στην εικόνα, εκτός από τη γυμνή πάσχουσα γυναίκα, υπάρχουν δυο ακόμα γυναίκες. Μια μεσόκοπη λευκοφορεμένη θεραπεύτρια που ρίχνει νερό στην άρρωστη και πλάι της μια νεότερη συνάδελφός της που παρακολουθεί αμέτοχα τη σκηνή. Το στερεότυπο που εν τέλει αναπαράγεται σε αυτή την επίμαχη φωτογραφία δεν είναι η θυματοποίηση της γυναίκας. Είναι η διπλή σήμανση της γυναίκας ταυτόχρονα ως θύτη και ως θύματος.

Ενδιαφέρον έχει ακόμα ο ρόλος της οικογενειακής συμμαχίας στο θέμα της τρέλας! Το μοντέλο που στη σκηνοθετημένη φωτογραφία υποδύεται την άρρωστη γνωστοποίησε ότι οι δυο νοσοκόμες δεν είναι άλλες από τη μητέρα και τη γιαγιά της! Πρόκειται για μια οικογενειακή δηλαδή υπόθεση. Για μια οικογένεια που βιαιοπραγεί θεραπεύοντας, ή που θεραπεύει βιαιοπραγώντας.

Στην εποχή της πανδημίας το θέμα της ψυχικής υγείας έρχεται με σφοδρότητα στο προσκήνιο. Η κατάθλιψη, για παράδειγμα, παύει να αποτελεί σκοτεινό «προνόμιο» των γυναικών. Ηδη από τα χρόνια της κρίσης στην κούρσα της θλίψης μπαίνουν δυναμικά και οι άνδρες. Η δυσμενέστερη βέβαια θέση της γυναίκας αποτυπώνεται πολλαπλά (υποαμειβόμενη εργασία, ανεργία, πολλαπλοί απαιτητικοί ρόλοι, ευθύνες της μονογονεϊκής οικογένειας).

Η ραγδαία αύξηση των ψυχικών νοσημάτων την επόμενη δεκαετία πρέπει, όπως επισημαίνουν οι ειδικοί, να θεωρείται βέβαιη. Δεν είναι ν’ απορείς. Η αυξημένη κοινωνική απομόνωση, το άγχος, η ανησυχία για την υγεία και για την οικονομική ύφεση, η αγωνία για ένα αύριο που φαντάζει ολοένα και πιο αδιαφανές, όλα συνηγορούν υπέρ της επιδείνωσης της ψυχικής υγείας.

Σε κάθε περίπτωση η πανδημία έφερε στο προσκήνιο τον φόβο αλλά και την τρέλα. Ενας κοινός τόπος ενώνει μαζί αυτές τις δυο έννοιες. Δεν υπάρχει αθωότητα στις λέξεις. Οι λέξεις κατασκευάζουν πραγματικότητες. Το θέμα της λέξης «τρέλα», σύμφωνα με μια εκδοχή, προέρχεται από το ρήμα «τρέω», τη σανσκριτική ρίζα «τρες» που σημαίνει «φοβάμαι», «σείομαι», «τρέπομαι εις φυγή εκ φόβου». Από εδώ προέρχονται και οι λέξεις «τρόμος» και «τρέμω», ο βαθιά ριζωμένος φόβος για το άλογο, παράλογο στοιχείο που ενεδρεύει μέσα μας.

Θα κάνω μια επανανάγνωση της επίμαχης φωτογραφίας. Στο βλέμμα της γυμνής γυναίκας αντικατοπτρίζεται το ευάλωτο όχι μιας πάσχουσας γυναίκας, αλλά μιας πάσχουσας ανθρωπότητας. Αν η ανθρωπότητα είναι γένους θηλυκού, σήμερα περισσότερο παρά ποτέ άλλοτε έχεις την αίσθηση ότι η γένους θηλυκού αυτή ανθρωπότητα ταλανίζεται ανάμεσα σε δυο εκδοχές. Ανάμεσα σε δυο ή μάλλον τρία μοντέλα ύπαρξης. Οσα εκπροσωπούν οι τρεις γυναίκες στην εικόνα. Μια εκδοχή ανημποριάς και ευάλωτου, μια εκδοχή σωφρονισμού και επιβεβλημένου κατευνασμού, αλλά και μια εκδοχή παγερά αποστασιοποιημένης απάθειας.

Τρεις γυναικείες φιγούρες ανοιχτές σε ένα άγνωστο εν τέλει μέλλον αφηγούνται την υπόθεση της ζωής μας σήμερα. Ουδείς όμως και τίποτα δεν μπορεί να αφαιρέσει την ελπίδα από αυτό που ακόμα δεν γνωρίζουμε.

Ιδού γιατί:

Η γυμνή γυναίκα σηκώνεται από την μπανιέρα. Ευχαριστεί τις δύο θεραπεύτριες, ντύνεται ή δεν ντύνεται, ανοίγει την πόρτα και μ’ ένα πρώτο αναπάντεχο βήμα δοκιμάζει να ζήσει.

Η κυρία Φωτεινή Τσαλίκογλου είναι καθηγήτρια Ψυχολογίας στο Πάντειο Πανεπιστήμιο συγγραφέας.