«Γαρίφαλα και περιστέρια η ζωή σου»

Η Πρωτοχρονιά του 1964 βρίσκει την Ελλη Παππά επιτέλους ελεύθερη. Η σύντροφος του Νίκου Μπελογιάννη, συγκατηγορούμενη μαζί του στη δίκη των ασυρμάτων και καταδικασμένη επίσης σε θάνατο, δεν θα τον ακολουθήσει τα ξημερώματα της Κυριακής 30 Μαρτίου 1952. Οταν ο Μπελογιάννης την αποχαιρετά με ένα φιλί μέσα από τα κάγκελα της φυλακής, η Ελλη μένει πίσω, η ποινή της δεν εκτελείται γιατί έχει ένα παιδί επτά μηνών, τον γιο του Μπελογιάννη. Γεννημένος στο μαιευτήριο «Ελενα» τον Αύγουστο του 1951, ο Νίκος Μπελογιάννης ο νεότερος έζησε στις γυναικείες φυλακές Αβέρωφ και στις γυναικείες φυλακές Πειραιά μέχρι τα τρία του χρόνια και ύστερα τον ανέλαβε η μεγαλύτερη αδελφή της Ελλης, η Διδώ. Παντρεμένη με τον γοητευτικό μαθηματικό Πλάτωνα Σωτηρίου, δίδυμο αδελφό της μητέρας τής Αλκης Ζέη, η Διδώ Σωτηρίου, η αγωνίστρια, δημοσιογράφος και συγγραφέας, θα φροντίσει τον Νίκο μέχρι την αποφυλάκιση της Ελλης τα Χριστούγεννα του 1963, όταν εκείνος είναι πλέον δώδεκα ετών.

Τα αρχεία της Ελλης Παππά (1920-2009), της Διδώς Σωτηρίου (1909-2004) και του θεατρικού συγγραφέα Γιώργου Σεβαστίκογλου (1913-1991), συζύγου της Αλκης Ζέη, που απόκεινται στο ΕΛΙΑ, δίνουν συμπληρώνοντας το ένα το άλλο μια γλαφυρή εικόνα της ελληνικής Αριστεράς στον 20ό αιώνα. Πόλεμος και Αντίσταση, αγώνας, ζωή στην παρανομία, φυλακίσεις, εκτοπίσεις, εξορίες, μετανάστευση… Και μέσα στη μεγάλη εικόνα φωλιάζει η μικρή, η καθημερινότητα της αριστερής οικογένειας με όλες τις λεπτομέρειές της και η ιστορία ενός παιδιού που μεγαλώνει ως σύμβολο της Αριστεράς και ως παιδί όλων.

«Ακριβέ μας Μπελογιέ»

«Αγαπημένο μου αγόρι, γαρίφαλα και περιστέρια η ζωή σου. Σε φιλώ πολύ-πολύ, ο φυλακισμένος νουνός Στάθης» θα του ευχηθεί την Πρωτοχρονιά του 1952 από τις φυλακές Αμφισσας ο νονός του, ο δημοσιογράφος Στάθης Δρομάζος, καταδικασμένος επίσης σε θάνατο μετά τον Εμφύλιο, εκτίνοντας δεκαετή φυλάκιση. Στη χειροποίητη καρτούλα, ένα αγόρι με ένα γαρίφαλο και ένα περιστέρι. Γαρίφαλα και περιστέρια, σύμβολα των αγώνων της Αριστεράς, της ειρήνης και της ελευθερίας, και απαντούν σε όλες σχεδόν τις κάρτες που στέλνουν οι κρατούμενοι.

Με γαρίφαλα και περιστέρια εύχεται στον Νίκο, στα πρώτα του γενέθλια, η Νεολαία της Μακεδονίας: «Ακριβέ μας Μπελογιέ, Τ’ όνειρό μας είναι να σε δούμε συνεχιστή του δρόμου των άξιων γονιών σου. Σε καμαρώνουμε». Ο μικρός Νίκος δεν είναι γιος της Ελλης μόνο, είναι παιδί όλης της Αριστεράς: «Ελλη μας, ο καινούργιος χρόνος να ‘ναι λεύτερος και ειρηνικός. Στο αγοράκι μας χίλιες ευχές για μια ζωή χαρούμενη. Νίνα – Πέπα» (1.1.1953). Οσο για τη Διδώ, ο Νίκος θα πει αργότερα ότι η ανεξάρτητη Διδώ ήταν υπερπροστατευτική μαζί του, γιατί είχε και το Κόμμα από πάνω της να την ελέγχει αν τον μεγαλώνει «σωστά».

Χειροτεχνίες και καθημερινότητα

Από τις πάμπολλες χαριτωμένες χειροποίητες κάρτες που ανταλλάσσουν οι κρατούμενοι – με σχεδιαστικές ομοιότητες που υποδηλώνουν σε ορισμένες περιπτώσεις την ύπαρξη ενός «πατρόν» – ξεχωρίζουν στα 68 αρχειακά κουτιά του Αρχείου Παππά εκείνες της Ελλης προς τον γιο της. Κάρτες ζωγραφιστές σε διάφορα υλικά, καρτούλες-κεντήματα (αγοράκια, μάγειρες, ταχυδρόμοι, λουλούδια), εικονογραφημένες ιστορίες και ολόκληρα ζωγραφιστά βιβλιαράκια στέλνει η Ελλη στον Νίκο. Η σχέση τους καλλιεργείται μέσα από τον λόγο της απουσίας, δι’ αλληλογραφίας. «Γιοκάκι μου» τον προσφωνεί η Ελλη και υπογράφει «Η μάνα». «Μαμά μου» αρχίζει εκείνος, με μεγάλα, αδέξια, παιδικά γράμματα, και κλείνει: «Ο γιος σου». Ανάμεσα σε προσφώνηση και υπογραφή, η Διδώ, υποδυόμενη τον Νίκο, μεταφέρει στην Ελλη όλα τα μικρά γεγονότα της παιδικής καθημερινότητας που η Ελλη δεν είναι παρούσα για να ζήσει: τα νέα του δόντια, τις παιδικές του ασθένειες, τα παιχνίδια, τις ανακαλύψεις, τα μαθήματα του σχολείου: «Χθες πήγα στο πάρκο μανούλα. Πώς χάρηκα τον αέρα και τον ήλιο, ύστερα από τόσες μέρες κλεισούρα! Δεν περπατούσα, πετούσα, χοροπηδούσα και ήμουνα όλο επιφωνήματα για τα πουλιά και τα λουλούδια. Αχ τι καλά που ήρθε πια η άνοιξη. Και τι καλά που είμαι πια γερός. Χθες μέχρι χόρεψα, και μαζί μου και η θεία, που τα είχε λίγο χάσει τις τελευταίες μέρες. Κι ύστερα το μεσημέρι, όταν με είδε να αρπάζω ένα κομμάτι κασέρι και μια ψωμάρα και να τρώγω μόνος μου, έκλαψε από χαρά.

Κι η γιαγιά μου μού κουβαλάει ζωντανά κοτοπουλάκια και τα εξαπολύω στα ντιβάνια και στα χαλιά και κουτσουλούνε… Μαμά μου, το τι γράφω, κατεβατά και όπου βρω, βιβλία, κουτιά, τοίχους, σανίδια, παράθυρα…» (7.4.1956).

Κέντρο αυτής της ιδιαίτερης επικοινωνίας, διαμεσολαβήτρια, είναι η Διδώ, το «γλυκό Διδωκάκι», το «ηλιόλουστο Διδωκάκι», ο «άγγελος» της Ελλης, η «θείτσα» και η «αυτοκράτειρα Βασιλικών (Εύβοιας)» της Αλκης Ζέη. Στο σπίτι της ο Νίκος θα γνωρίσει τη Γαλάτεια Καζαντζάκη, τον Κώστα Βάρναλη και όλη τη διανόηση της εποχής. Το δικό της αρχείο στο ΕΛΙΑ, 62 αρχειακά κουτιά, τρία κιβώτια και ένα συρτάρι φωριαμού (με υλικό που τεκμηριώνει όχι μόνο τη συγγραφική διαδρομή και την οικογενειακή ιστορία της συγγραφέως των Ματωμένων χωμάτων αλλά και ζητήματα που αφορούν τη Μικρασία, το γυναικείο ζήτημα, την εθνική αντίσταση).

Χειρόγραφα που ανακαλύπτει διαρκώς ο ανιψιός της στο σπίτι της στα Ανω Ιλίσια εμπλουτίζουν το αρχείο της και γεννούν νέες εκδόσεις, με πιο πρόσφατη τον τόμο Ηρωες και αντιήρωες. Τριάντα διηγήματα 1931-1991 (Κέδρος, 2019) με τη φροντίδα του Νίκου Μπελογιάννη.

Εξ αποστάσεως εκπαίδευση

Στη φυλακή στέλνει ο Νίκος στην Ελλη τις σχολικές του εργασίες και τους βαθμούς του: «Μαμά μου, σου στέλνω τον έλεγχό μου να καμαρώσεις τους παλιοβαθμούς μου. Σε παρακαλώ, μαμά, να μου τον δώσεις την Πέμπτη που θα ‘ρθω. Τώρα σ’ αφήνω όμως γιατί είναι πολύ αργά. Χίλια φιλάκια, ο γιος σου» (8.3.1960).

Από κάτω, η λογοκρίτρια των φυλακών σημειώνει: «Να σου ζήσει. Μπράβο», βάζοντας μια συγκινητική πινελιά που μαρτυρεί τις περίπλοκες ανθρώπινες σχέσεις στη φυλακή, πέρα από διχαστικές λογικές.

Από τη δική της πλευρά, η Ελλη προσπαθεί να παιδεύσει τον Νίκο με βιβλιαράκια που του γράφει η ίδια. Δέκα τέτοια βιβλιαράκια-μινιατούρες απαντούν στο αρχείο της, μύθοι με ζώα (Η ιστορία της Μεγάλης Οικογένειας Λιονταράκη), πατριδογνωστικές ιστορίες (Ελλάδα, εθνικές φορεσιές), ιστορίες για κουκλοθέατρο (Το Κουκλοθέατρο του Μαθιού) κ.ά., που εκδόθηκαν με τον τίτλο Μικρογραφίες: Βιβλία από τη φυλακή (Καλειδοσκόπιο/ΕΛΙΑ, 2006). Και όταν ο Νίκος ρωτά την Ελλη «Τι είναι ο άνθρωπος;» εκείνη απαντά με μια πραγματεία είκοσι σελίδων, ένα κανονικό βιβλιαράκι, με σκίτσα δικά της, που ξεκινά από τη δημιουργία του Σύμπαντος, συνεχίζει με τη θεωρία της εξέλιξης, για να καταλήξει, λίγο καιρό μετά το πρώτο ταξίδι του Γκαγκάριν στο Διάστημα, σε έναν ύμνο της επιστήμης, της επιστήμης ζευγαρωμένης με το αγωνιστικό ιδεώδες: «Ευτυχισμένοι αυτοί που θα ζήσουνε την εποχή που έρχεται. Ευτυχισμένοι κι αυτοί που την προετοιμάσανε με τη δύναμη του μυαλού τους ή με το αίμα τους».