Φυσική επιλογή

Σε ορισμένες περιοχές της χώρας μας, με χαρακτηριστικό παράδειγμα τη Θεσσαλία, τα ποσοστά των ατόμων που κουβαλούν ένα μεταλλαγμένο γονίδιο για τη θαλασσαιμία (μεσογειακή αναιμία) είναι αυξημένα. Ευτυχώς σήμερα, χάρη στον προγεννητικό έλεγχο, έχουν μειωθεί οι γεννήσεις παιδιών που υποφέρουν από τη νόσο, όμως τα αυξημένα ποσοστά του μεταλλαγμένου γονιδίου σε συγκεκριμένες περιοχές δεν είναι καθόλου τυχαία. Στην πραγματικότητα πρόκειται για το αποτέλεσμα της φυσικής επιλογής πάνω στους πληθυσμούς των προγόνων μας.

Η φυσική επιλογή, όπως προτάθηκε από τον Κάρολο Δαρβίνο (Charles Darwin, 1809-1882) είναι ο μηχανισμός-κλειδί για την εξέλιξη των ειδών και πάει χέρι-χέρι με την προσαρμοστικότητα. Στην πράξη, πρόκειται για τη διαφορική ικανότητα επιβίωσης και αναπαραγωγής ορισμένων ατόμων σε συγκεκριμένες περιβαλλοντικές συνθήκες. Στο παράδειγμα της θαλασσαιμίας στον ελλαδικό χώρο, η περιβαλλοντική συνθήκη αφορούσε τη διάδοση της ελονοσίας. Ειδικότερα, η από αρχαιοτάτων χρόνων έκθεση στην ελονοσία κάποιων πληθυσμών που κατοικούσαν κοντά σε ελώδεις εκτάσεις είχε ως αποτέλεσμα να επιβιώνουν (και κατά συνέπεια να αναπαράγονται) τα άτομα των οποίων το γενετικό υλικό τούς παρείχε ανθεκτικότητα στη νόσο. Και ποια ήταν αυτά τα άτομα; Ηταν όσα έφεραν μεταλλάξεις που προκαλούν τη θαλασσαιμία! Με άλλα λόγια, το μεταλλαγμένο γονίδιο της θαλασσαιμίας καθιστούσε τα άτομα που το έφεραν καλύτερα προσαρμοσμένα να ζουν στις περιοχές όπου ανθούσε η ελονοσία και τα άτομα αυτά άφηναν περισσότερους απογόνους, πράγμα που εξηγεί τα σημερινά αυξημένα ποσοστά των μεταλλάξεων στις περιοχές αυτές.  

Η φυσική επιλογή ασκείται συνεχώς και σε όλα τα είδη. Καθίσταται δυνατή χάρη στις τυχαίες διαφορές που υπάρχουν στο γενετικό υλικό των ατόμων και έχει ως συνέπεια, σε βάθος πολλών γενεών, να αυξάνει στον πληθυσμό τα ποσοστά των γενετικών διαφορών οι οποίες είναι ευεργετικές για την επιβίωση και αναπαραγωγή των ατόμων που τις φέρουν. Είναι προφανές ότι για να φανούν τα αποτελέσματα της φυσικής επιλογής στους ανθρώπους θα πρέπει να περάσουν εκατοντάδες χρόνια. Ομως οι μικροοργανισμοί αναπαράγονται κάθε λίγα λεπτά (20 λεπτά απαιτούνται για τον πολλαπλασιασμό ενός εντεροβακτηριδίου σε εργαστηριακές συνθήκες). Αυτός ο μικρός κύκλος ζωής επιτρέπει στα βακτήρια να προσαρμόζονται ταχύτατα στο περιβάλλον τους.

Οπως θα διαβάσετε (σελ. 6-8), η πλέον ενδελεχής μελέτη που έγινε μέχρι σήμερα με στόχο να διερευνηθούν οι συγκεντρώσεις αντιβιοτικών στους ποταμούς ανά τον κόσμο, έφερε στο φως τρομακτικά δεδομένα. Υπάρχουν ποταμοί στους οποίους οι συγκεντρώσεις αυτές ξεπερνούν τα επιτρεπτά όρια κατά εκατοντάδες φορές! Στην πράξη αυτό σημαίνει ότι οι μικροοργανισμοί που επιβιώνουν σε αυτούς τους ποταμούς έχουν περάσει από το κόσκινο της φυσικής επιλογής και είναι προσαρμοσμένοι να ζουν σε υψηλές συγκεντρώσεις αντιβιοτικων. Εχουν δηλαδή, χάρη στη δική μας αβλεψία (ή ανοησία!) στη διαχείριση των αποβλήτων της φαρμακοβιομηχανίας, μετατραπεί σε υπερανθεκτικά βακτήρια! Ηδη δείχνουν τη δύναμή τους σκοτώνοντας κάθε χρόνο εκατοντάδες χιλιάδες ανθρώπους.

Είναι προφανές ότι η ταχύτατη προσαρμοστικότητα των μικροοργανισμών θα ξεπερνά πάντα την όποια προσαρμοστικότητα του ανθρώπινου ανοσοποιητικού συστήματος. Η μόνη μας ελπίδα να νικήσουμε σε αυτόν τον άνισο αγώνα θα προέλθει από τον εγκέφαλο: αφενός των επιστημόνων που συνεχώς ανακαλύπτουν νέους τρόπους καταπολέμησης των νοσογόνων μικροοργανισμών, αφετέρου των πολιτικών που πρέπει να αντιληφθούν ότι η επιβίωσή μας είναι σε απόλυτη συνάρτηση με την υγεία του περιβάλλοντός μας και να λάβουν άμεσα μέτρα.