Εύθραυστη Κολομβία

«Η μνήμη έχει τη θαυμαστή ικανότητα να αναθυμάται τη λήθη, την ύπαρξή της, την καραδοκία της, κι έτσι μας επιτρέπει να είμαστε σ’ εγρήγορση όταν δεν θέλουμε να ξεχάσουμε, και να ξεχνάμε όποτε θέλουμε. Ελευθερία, ελευθερία από το παρελθόν: αυτό επιθυμούσε τώρα ο Μαγιαρίνο πιο πολύ από καθετί». O Χαβιέρ Μαγιαρίνο είναι ο βασικός ήρωας των Υπολήψεων, της νουβέλας του βραβευμένου κολομβιανού συγγραφέα Χουάν Γκαμπριέλ Βάσκες. Ο Μαγιαρίνο δυσκολεύεται πολύ να ελευθερωθεί από το παρελθόν, από τη μνήμη. Ως πολιτικός γελοιογράφος της εφημερίδας «Ιndependiente» έχει ως έναν βαθμό χτίσει ο ίδιος τη μνήμη της χώρας του. Επί σαράντα χρόνια σκιτσάρει και διακωμωδεί την πραγματικότητα της Κολομβίας και η ισχύς των σκίτσων του είναι τόση ώστε μπορεί να προκαλεί μείζονες κυβερνητικές κρίσεις, παραιτήσεις υπουργών, αλλαγές στη νομοθεσία. Ελάχιστοι γνωρίζουν το πρόσωπό του, όμως όλοι γνωρίζουν τα σκίτσα του ανηλεούς γελοιογράφου τον οποίο η Κολομβία αποφασίζει να τιμήσει σε μια ειδική μεγαλοπρεπή εκδήλωση στην Μπογκοτά. Ο ίδιος δεν θέλει να παραστεί, δυσκολεύεται να αφήσει το ησυχαστήριό του στα ορεινά περίχωρα της πρωτεύουσας, αλλά τελικώς ενδίδει. Αποδέχεται την πρόσκληση, παρίσταται στην τιμητική για αυτόν εκδήλωση, στο τέλος της οποίας τον πλησιάζει μια νεαρή γυναίκα για να του ζητήσει συνέντευξη.

Ο εξηνταπεντάχρονος Μαγιαρίνο δέχεται ασμένως, χωρίς να υποψιάζεται ότι η συνάντησή του με την κοπέλα θα τον αναγκάσει να ανατρέξει στο παρελθόν του και σε οδυνηρά περιστατικά. Ο Μαγιαρίνο, ο οποίος μόνο με τη σινική μελάνη και το χαρτί αμφισβητεί τους πάντες, θα βρεθεί να αμφισβητήσει την ίδια του τη μνήμη. Οπως γράφει ο συγγραφέας, ο Μαγιαρίνο «κατάλαβε ότι δεν είχε κανέναν έλεγχο πάνω στο ρευστό παρελθόν».

Ο γελοιογράφος και η σημερινή Κολομβία

Η αδυναμία του κατά τα φαινόμενα παντοδύναμου γελοιογράφου να ελέγξει το παρελθόν και τη μνήμη είναι ο βασικός καμβάς πάνω στον οποίο ο Βάσκες συνθέτει την ιστορία του. Με δωρικό ύφος που ταιριάζει στη σκοτεινή και απόμακρη Μπογκοτά, την πόλη του, η οποία πρωταγωνιστεί, πάντα ζοφερή, και σε άλλα βιβλία, όπως το εξαιρετικό Ο ήχος των πραγμάτων όταν πέφτουν, με το οποίο ο συγγραφέας έγινε γνωστός στο ελληνικό κοινό (εκδ. Ικαρος, 2014), και το μνημειώδες Η μορφή των λειψάνων (εκδ. Ικαρος, 2018), ο Βάσκες γράφει μια νουβέλα της οποίας η πλοκή θα μπορούσε, εκ πρώτης όψεως, να θεωρηθεί «αστυνομική»: ένας διάσημος γελοιογράφος, ο οποίος εξαιτίας της δουλειάς του έχει δημιουργήσει περισσότερους εχθρούς από ό,τι φίλους, δέχεται απειλές για το περιεχόμενο των σκίτσων του, τα οποία διαλύουν και την οικογενειακή του ζωή: η σύζυγός του, η Μαγδαλένα, τον εγκαταλείπει φοβούμενη για την ασφάλεια της μοναχοκόρης τους. Η Μαγδαλένα υπήρξε η συνείδηση του Μαγιαρίνο, εκείνη που τον κατέστησε υπόδειγμα ακεραιότητας και εντιμότητας στα μάτια των αναγνωστών του. Αυτό όμως που τελικώς περισσότερο επεδίωκε ο Μαγιαρίνο στη ζωή του είναι ο άνευ όρων θαυμασμός του αναγνωστικού κοινού, παραβλέποντας το γεγονός ότι η δουλειά του είχε ενδεχομένως ως συνέπεια να καταστρέφονται υπολήψεις ανθρώπων (εξ ου και ο τίτλος της νουβέλας).

Εκκινώντας από τον ήρωά του, ο Χουάν Γκαμπριέλ Βάσκες πραγματεύεται το εύθραυστο της υπόληψης των ανθρώπων, ζήτημα εξαιρετικά επίκαιρο στη σημερινή εποχή της ταχύτατης μετάδοσης των πληροφοριών: ο Μαγιαρίνο μπορεί να διαλύσει την υπόληψη ενός πολιτικού με ένα σκίτσο στο χαρτί μια εφημερίδας, όμως στην εποχή των κοινωνικών δικτύων η αμαύρωση της υπόληψης ενός προσώπου μπορεί να λάβει εφιαλτικές διαστάσεις – ενώ οι πιθανότητες αποκατάστασής της είναι λιγοστές. Ο κολομβιανός συγγραφέας γνωρίζει καλά το συγκεκριμένο ζήτημα δεδομένου ότι ασκείται παράλληλα και στη δημοσιογραφία, όντας τακτικός αρθρογράφος της μεγάλης σε κυκλοφορία εφημερίδας της Μπογκοτά «El Espectador». «Το σημαντικό στην κοινωνία μας δεν είναι το τι συμβαίνει αλλά το ποιος λέει αυτό που συμβαίνει» γράφει ο Βάσκες μετά λόγου γνώσεως. Εχοντας πλέον επιστρέψει στην Κολομβία έπειτα από πολλά χρόνια ζωής στην Ισπανία και στη Γαλλία, ο συγγραφέας βιώνει μια κοινωνική και πολιτική καθημερινότητα που προσφέρει άφθονο υλικό για προβληματισμό: ύστερα από δεκαετίες εμφύλιου πολέμου, σε ένα καθεστώς εύθραυστης ειρήνης από το 2016, η Κολομβία προσπαθεί να ξαναβρεί τον βηματισμό της σε μια εποχή που απαιτεί ιδιαίτερη προσοχή στην αποκρυπτογράφησή της.

Οι Υπολήψεις είναι ένα βιβλίο που συμβάλλει σε αυτήν την αποκρυπτογράφηση και το οποίο δικαιώνει την εκτίμηση του Μάριο Βάργκας Λιόσα, τιμηθέντος με βραβείο Νομπέλ Λογοτεχνίας για το 2010, ο οποίος σημείωσε για τον Χουάν Γκαμπριέλ Βάσκες ότι διαθέτει μια από τις πιο πρωτότυπες φωνές της σημερινής λατινοαμερικανικής λογοτεχνίας.

Αντίδραση στον μαγικό ρεαλισμό

Ο Βάσκες έχει δηλώσει ότι βλέπει το έργο του ως αντίδραση στον μαγικό ρεαλισμό: «Θα ήθελα να ξεχάσω αυτήν την παράλογη ρητορεία για τη Νότια Αμερική ως μαγική ή υπέροχη ήπειρο. Στο μυθιστόρημά μου υφίσταται μια δυσανάλογη πραγματικότητα, το δυσανάλογο όμως σε αυτήν είναι η βία και η σκληρότητα της ιστορίας και της πολιτικής μας».