Εθιμα και εδέσματα της Λαμπρής

Κάθε χρόνο το Πάσχα σε όλα τα χωριά, τις πόλεις και τα νησιά της πατρίδας μας οι πιστοί βάφουν κατακόκκινα αβγά, ψήνουν κουλουράκια, τσουρέκια και λαμπροκουλούρες, καθώς προετοιμάζονται για το τραπέζι της Λαμπρής και το ψήσιμο του οβελία. Πέρα όμως από τα έθιμα που είναι κοινά παντού, σε ολόκληρη την Ελλάδα αναβιώνουν επίσης και κάποια με πιο έντονο τοπικό χαρακτήρα, είτε πρόκειται για τους περίφημους «μπότηδες» στο αρχοντικό «νησί των Φαιάκων» είτε για τον λιγότερο γνωστό «αγώνα της ανηφόρας» στην Αράχοβα – ανήμερα το Πάσχα, οι γηραιότεροι, με αφετηρία την εκκλησία, ξεκινούν να ανεβαίνουν την πλαγιά του Παρνασσού. Και παρότι, όπως και πέρυσι, εφέτος, εξαιτίας της πανδημίας, λίγα από αυτά τα έθιμα θα μπορέσουμε να τα χαρούμε με τον ίδιο τρόπο, αξίζει να τα θυμηθούμε και να προσαρμόσουμε στις σημερινές συνθήκες όσο περισσότερα από αυτά μπορούμε.

Το ψήσιμο του οβελία στο Θησείο

Στις μέρες μας το Πάσχα το έχουμε συνδυάσει με έξοδο από την πόλη στα διάφορα χωριά και νησιά του τόπου μας. Είναι λοιπόν δύσκολο να σκεφτούμε ότι κάποτε γινόταν το αντίστροφο. Κι όμως, στην παλιά Αθήνα, στις αρχές δηλαδή του 20ού αιώνα, συνήθιζαν να έρχονται στο κέντρο της πόλης – και συγκεκριμένα στο Θησείο – οι κάτοικοι των Μεσογείων προκειμένου να ψήσουν εκεί, στις υπαίθριες σούβλες, το αρνί της Λαμπρής. Στην πλατεία Ψυρρή, κάτι που με διαφορετικό τρόπο συνεχίζεται μέχρι σήμερα, πραγματοποιούνταν κάθε χρόνο η Πασχαλιάτικη Αγορά, όπου κτηνοτρόφοι, κυρίως από τη Νάξο, πουλούσαν τυριά, αλλαντικά και ζωντανά ερίφια, ενώ την παραμονή του Σαββάτου του Λαζάρου, γυναίκες από τα Μέγαρα, την Ελευσίνα, το Κριεκούκι, τα Κούντουρα, το Μάζι, τα Εξαμίλια και άλλα χωριά της περιοχής, έρχονταν στην Αθήνα για να τραγουδήσουν τα κάλαντα του Λαζάρου.

Αλλά και σε κάθε αθηναϊκό σπίτι τα έθιμα τηρούνταν με ευλάβεια, ειδικά όσα είχαν να κάνουν με ζύμωμα. Τη Μεγάλη Τετάρτη, οι Αθηναίες έφτιαχναν, εκτός από τις κουλούρες της Λαμπρής, το προζύμι της χρονιάς. Το έθιμο είχε ως εξής: από τα σπίτια της ενορίας μάζευε η νεωκόρος αλεύρι και το ζύμωνε. Στη συνέχεια ο παπάς ακουμπούσε πάνω του το Τίμιο Ξύλο και το ζυμάρι φούσκωνε. Από αυτό γινόταν το προζύμι που μοιραζόταν σε κάθε σπίτι.

Ενα ακόμη όμορφο αθηναϊκό έθιμο που έχει να κάνει με ζύμωμα ήταν και η λεγόμενη «πίτα του φτωχού». Θεωρούνταν γούρι, μαζί με τα χριστόψωμα, να ετοιμάζουν οι νοικοκυρές και μια μεγάλη κουλούρα με ένα κόκκινο αβγό στη μέση. Την ημέρα του Πάσχα την κρεμούσαν στην εξώπορτα, από όπου την έπαιρνε κάποια φτωχή οικογένεια. Μάλιστα, δεν έπρεπε να δουν ποιος θα έπαιρνε την κουλούρα και γι’ αυτό, αφού την κρεμούσαν, δεν επιτρεπόταν να κοιτάξουν πίσω.

Οι καπνισμένοι «λάκκοι» της Αράχοβας

Καμιά άλλη περιοχή της Ελλάδας δεν έχει συνδέσει τόσο στενά το όνομά της με το ψήσιμο του οβελία όσο η Ρούμελη. Ειδικά στην Αράχοβα έχει μετατραπεί σε πραγματική ιεροτελεστία όπου όλα, από τα κλήματα που χρησιμοποιούνται για τη φωτιά μέχρι τη σούβλα, πρέπει να είναι στην εντέλεια για τη μεγάλη ημέρα.

Από το ξημέρωμα της Κυριακής του Πάσχα αρχίζουν οι προετοιμασίες για το ψήσιμο στους περίφημους «λάκκους» που έχουν ανοιχτεί, και είναι πολύ μεγάλοι ώστε να ψήνονται ταυτόχρονα όσο περισσότερα αρνιά γίνεται. Αφού ανάψει η φωτιά – και καλυφθεί ολόκληρη η Αράχοβα από καπνούς -, ψάλλουν όλοι το «Χριστός Ανέστη», δίνοντας έτσι το σύνθημα για να ξεκινήσει το ψήσιμο, συνοδευόμενο από χορούς, τραγούδια, κατανάλωση μεζέδων και κρασιού. Αφού ολοκληρωθεί το ψήσιμο – περίπου 4 ώρες – και ψαλεί και πάλι το «Χριστός Ανέστη», σε κάθε νοικοκυριό στρώνεται το πασχαλινό τραπέζι με το αρνί από τους λάκκους.

Φωτεινά αερόστατα στο Λεωνίδιο

Μπορεί στις περισσότερες περιοχές της Ελλάδας πρωτεύουσα σημασία να έχει η προετοιμασία για τον οβελία, στο Λεωνίδιο όμως της Αρκαδίας οι κάτοικοι ασχολούνται πρωτίστως με την κατασκευή πολύχρωμων «αεροστάτων» – φαναράκια από πολύ λεπτές κόλλες χαρτιού, από 8 έως 36, ανάλογα με το μέγεθος. Το βράδυ της Ανάστασης, με το άκουσμα του «Χριστός Ανέστη», τα αερόστατα απελευθερώνονται στον ουρανό, δημιουργώντας ένα μοναδικό σκηνικό. Εξίσου εντυπωσιακό και το τραπέζι της Λαμπρής για το τσακώνικο γλέντι.

«Ζωγραφίτικος» καφές και αρνάκι γεμιστό στη Χαλκιδική

Με μια μαύρη επέτειο έχει συνδεθεί η τρίτη ημέρα του Πάσχα για τους κατοίκους της Ιερισσού στη Χαλκιδική. Τότε είναι που πραγματοποιείται το έθιμο «Του μαύρου νιου τ’ αλώνι», που σκοπό έχει την αναπαράσταση της σφαγής από τους Τούρκους 400 κατοίκων του χωριού ενώ τους ανάγκαζαν να χορεύουν – καγκελευτός χορός. Η γιορτή συνοδεύεται από καφέ που βράζει σε μεγάλο καζάνι – «ζωγραφίτικος» -, καθώς και παραδοσιακά κεράσματα όπως τσουρέκι, κουλούρια και κόκκινα αβγά. Μια ιδιαιτερότητα επίσης της περιοχής είναι ότι παραδοσιακά το αρνί δεν σουβλίζεται, αλλά γίνεται γεμιστό στον φούρνο με ρύζι, συκώτι, σταφίδες και κουκουνάρι.

Σε ένα άλλο χωριό της Χαλκιδικής, την Αρναία, πραγματοποιείται το πολύ πιο ανάλαφρο έθιμο του «κανταριού», τη δεύτερη ημέρα του Πάσχα. Ντυμένοι με παραδοσιακές στολές, οι πιστοί μαζεύονται στην πλατεία, όπου υπάρχει μια ζυγαριά. Αφού φάνε ένα λουκούμι και ένα κόκκινο αβγό ο καθένας, ζυγίζονται για να δουν ποιος είναι ο πιο βαρύς – επειδή έφαγε περισσότερο το Πάσχα. Οι τρεις νικητές κερδίζουν από μία κατσαρόλα, με τον τρίτο να παίρνει τη μεγαλύτερη για να φάει περισσότερο και να ξεπεράσει την επόμενη χρονιά τον πρώτο.

Το κάψιμο του Ιούδα στη Μύκονο

Οι παραδόσεις του Πάσχα τιμώνται και με το παραπάνω στην κοσμοπολίτικη Μύκονο. Από τα «Λαζαράκια» και τις λαμπροκουλούρες με τα κατακόκκινα αβγά μέχρι το ψωμί σε σχήμα σταυρού που ζυμώνουν οι φούρνοι τη Μεγάλη Πέμπτη και τη Μεγάλη Παρασκευή. Το ψωμί κόβεται μόνο με το χέρι. Στο πασίγνωστο Ματογιάννι γίνεται η περιφορά του Επιταφίου, την ημέρα του Πάσχα στήνονται σούβλες στον Γιαλό και στην Ανω Μερά και το απόγευμα στη Χώρα καίνε τον «Ιούδα».

Κρητικό Πάσχα

Από τη Μεγάλη Εβδομάδα κιόλας η Κρήτη έχει την τιμητική της, αφού η κουζίνα της είναι ένας πραγματικός θησαυρός για οποιονδήποτε αποφασίσει να ακολουθήσει νηστεία. Κύρια λιχουδιά των ημερών είναι οι χοχλιοί, αλλά και τα αμέτρητα είδη άγριων χόρτων που υπάρχουν στο νησί – καλίτσες, τζόχοι, ψικοσιρίδες ασκολύμπροι, χοιρομουρίδες, σταμναγκάθι κ.ά. Οσο για το τραπέζι της Λαμπρής, παραδοσιακά στην Κρήτη το αρνί το έψηναν στον φούρνο ή στην κατσαρόλα με διάφορους τρόπους. Αλλα φαγητά που δεν λείπουν από το τραπέζι είναι η χανιώτικη κρεατότουρτα, τα καλιτσούνια, γαρδουμάκια, μαραθόπιτες, μποξαδάκια και μυζηθρόπιτες.

Στην Κέρκυρα για μπότηδες, κολομπίνες και τσιλίχουρδα

Για το τέλος αφήσαμε την πρωταγωνίστρια του Πάσχα στην Ελλάδα, την πανέμορφη Κέρκυρα. Μια σειρά από εκδηλώσεις και έθιμα που ξεκινούν από την Κυριακή των Βαΐων τελειώνουν με το έθιμο των «μπότηδων», για το οποίο πλήθος τουριστών επισκέπτεται κάθε χρόνο το νησί, δημιουργώντας το αδιαχώρητο στην πλατεία Σπιανάδα. Εκεί, μετά την πρώτη Ανάσταση, το Μεγάλο Σάββατο, από τα μπαλκόνια των σπιτιών πετιούνται τεράστια πήλινα κανάτια και στάμνες γεμάτες νερό – οι «μπότηδες», που όταν σπάνε κάνουν αρκετό θόρυβο. Η πλατεία γεμίζει επίσης από τους ήχους της μουσικής που παίζει η Φιλαρμονική του νησιού.

Τέλος, στην Κέρκυρα είναι διαφορετικό και το πασχαλινό τραπέζι. Αντί για τσουρέκι ετοιμάζουν φογάτσα (κερκυραϊκό γλυκό ψωμί), κολομπίνα (φογάτσα σε σχήμα περιστεριού) και το πασίγνωστο μαντολάτο. Αντί για μαγειρίτσα τρώνε τσιλίχουρδα, δηλαδή συκωταριά μαγειρεμένη με χόρτα, κάτι σαν φρικασέ και όχι σούπα, ενώ, όπως συμβαίνει και στην Κρήτη, τη Λαμπρή δεν συνήθιζαν να σουβλίζουν, αλλά να μαγειρεύουν το αρνί στην κατσαρόλα με διάφορα χόρτα.