Ενας εγκληματίας πολυτελείας

Οταν το 1991 κυκλοφόρησε το μυθιστόρημα Αμερικανική ψύχωση του Μπρετ Ιστον Ελις πήρε κατεδαφιστικές κριτικές. Το αποκάλεσαν απαίσιο, πορνογράφημα, σκουπίδι. Οι «New York Times» προέτρεψαν τους αναγνώστες τους: «Μην το διαβάσετε». Από τις μεγάλες εφημερίδες θετικά έγραψαν μόνον οι «Los Angeles Times», με αποτέλεσμα πολλοί αναγνώστες τους να διακόψουν τη συνδρομή τους στην εφημερίδα. Οι ενώσεις των γυναικών ξεσηκώθηκαν εναντίον του Ελις και τον αποκάλεσαν «νοσηρό» και «μισογύνη». Αυτά και άλλα συναφή ήταν αρκετά για να σκαρφαλώσει το βιβλίο στη λίστα των ευπωλήτων. Μόνον ένας σπουδαίος συγγραφέας, ο Νόρμαν Μέιλερ, σε ένα μακροσκελές κείμενο στο περιοδικό «Vanity Fair» υπερασπίστηκε το βιβλίο, που έπειτα από χρόνια θα μεταφερόταν στον κινηματογράφο και στο θέατρο και σήμερα εξακολουθεί να πουλάει ετησίως χιλιάδες αντίτυπα.

Αδιάφορος και στον φόνο

Η υπόθεση της Αμερικανικής ψύχωσης δεν έχει τίποτε το «συνταρακτικό»: Ο κεντρικός χαρακτήρας της, ο 26χρονος Πάτρικ Μπέιτμαν, απόφοιτος του Χάρβαρντ, δεν διαθέτει ηθικές αναστολές και αδιαφορεί για τα πάντα. Τα μόνα που τον ενδιαφέρουν είναι τα καλύτερα ρούχα, τα κοσμικά πάρτι, τα γυμναστήρια ή πώς θα τον καλέσει στα πάρτι του ο Ντόναλντ Τραμπ (ναι, ο σημερινός πρόεδρος των ΗΠΑ). Πίνει με άνεση τα κοκτέιλ του και επιδίδεται σε σεξουαλικά όργια, αλλά με την ίδια άνεση και αδιαφορία σκοτώνει.

Από μιαν άποψη τίποτε από αυτά δεν συνιστά καινοτομία στην αμερικανική μαζική κουλτούρα. Τι ήταν λοιπόν εκείνο που προκάλεσε τις οργισμένες αντιδράσεις; Ηταν κυρίως το είδος του ήρωα. Ο πρωταγωνιστής έχει τα πάντα: είναι χρηματιστής στη Γουόλ Στριτ και κερδίζει τεράστια ποσά αγοράζοντας και πουλώντας χρήμα. Εχει όποια γυναίκα θέλει, γευματίζει ή δειπνεί στα ακριβότερα εστιατόρια, κι όμως είναι ένας κατά συρροή δολοφόνος. Το σοκ που προκάλεσε ο συγγραφέας οφειλόταν στο γεγονός ότι ο Πάτρικ Μπέιτμαν δεν προερχόταν από την υποκοινωνία του εγκλήματος, ούτε ήταν μαύρος ή Πορτορικανός, αλλά ένας λευκός κι επιτυχημένος γιάπης. Σοκ προκάλεσε και ο τρόπος που ο Ελις περιγράφει την κοινωνία και μια εμβληματική πόλη σαν τη Νέα Υόρκη. Οποιος έζησε εκεί στη δεκαετία του 1980 (όπως ο γράφων) γνωρίζει πως η Νέα Υόρκη δεν ήταν μόνον αυτή που αναδύεται από το βιβλίο. Ηταν όμως και αυτή.

Η αφήγηση είναι στο μεγαλύτερο μέρος της σε πρώτο πρόσωπο, αλλά ο Ελις αποστασιοποιείται από τον πρωταγωνιστή του. Δεν εκφράζει τη στάση του απέναντί του – σαν τον Πάτρικ Μπέιτμαν που αδιαφορεί για τους άλλους. Αυτοί έχουν μικρότερη σημασία από τη γραβάτα του, τα κοκτέιλ που πίνει και τα αντικείμενα που χρησιμοποιεί. Απόδειξη οι σχολαστικές περιγραφές των ρούχων και των ηλεκτρονικών συσκευών (των φετίχ της καθημερινότητάς του).

Μηδενισμός και μαύρη σάτιρα

Ο έλληνας αναγνώστης θα αναρωτιέται τι ήταν το δελτίο ειδήσεων των δύο κορυφαίων δημοσιογράφων της δεκαετίας του 1980 Ρόμπερτ Μακνίλ και Τζιμ Λέρερ στο κανάλι PBS, ή το Late Night Show με τον Ντέιβιντ Λέτερμαν στο κανάλι NBC, ή ακόμη και πολλά από τα τραγούδια που παρελαύνουν στο μυθιστόρημα. Αλλά έπειτα από μερικές σελίδες παύει να αναρωτιέται. Η ονοματολογία που ο Ελις χρησιμοποιεί τόσο σχολαστικά έχει σατιρικό χαρακτήρα. Είναι συμπληρωματική των ανατριχιαστικών ανοησιών που ανταλλάσσουν μεταξύ τους οι γιάπηδες συνάδελφοι του πρωταγωνιστή.

Δεν ξέρω αν η Αμερικανική ψύχωση είναι μια μαύρη σάτιρα ή ένα μηδενιστικό βιβλίο. Νομίζω πως είναι και τα δύο. Ο Ελις ανήκει σε μια γενιά που απεκλήθη Generation X με κύριο εκπρόσωπό της τον Ντάγκλας Κόπλαντ. Είναι όμως κατά τη γνώμη μου καλύτερος συγγραφέας. Δεν μπορεί να θεωρηθεί τυχαίο που με το πρώτο μυθιστόρημά του, το Less than Zero, το οποίο εξέδωσε στα 21 του χρόνια, έγινε διάσημος εν μια νυκτί.

Διαβάζοντας την Αμερικανική ψύχωση κάποιοι έλληνες αναγνώστες ίσως και να σοκαριστούν από την ωμότητα με την οποία περιγράφονται οι δολοφονίες και τα σεξουαλικά όργια – μολονότι οι σχετικές σελίδες δεν είναι πολλές. Το σοκ όμως σήμερα, στην εποχή του Διαδικτύου, είναι πολύ μικρότερο από εκείνο που ένιωσαν οι αμερικανοί αναγνώστες το 1991. Μεγαλύτερο είναι κατά τη γνώμη μου αυτό που προκύπτει από τη διαπίστωση ότι στις ΗΠΑ δημιουργήθηκε μια τέτοια κοινωνία, όπου η αδιαφορία και το ψυχικό, κοινωνικό και συναισθηματικό κενό είναι το αποτύπωμα της εποχής και της παρακμής της.

Πού ανάγονται όλα τούτα; Παντού και πουθενά. Ο Ελις ανήκει στη γενιά που τράφηκε με τη μαζική κουλτούρα, για την οποία σε μεγάλο βαθμό η όποια αναγωγή έχει χάσει το νόημά της. Η απάντησή του είναι η καταιγιστική σάτιρα, τα επεισόδια της οποίας διαδέχονται το ένα το άλλο όπως τα πλάνα σε ένα βίντεο κλιπ του MTV, αποδεικνύοντας πως η τεχνολογία, που άλλαξε το αφηγηματικό στυλ στον κινηματογράφο, δεν ήταν δυνατόν να αφήσει ανεπηρέαστη και τη γραφή. Το πόσο κοντά βρίσκεται η Αμερικανική ψύχωση σε αυτό που συνηθίσαμε να θεωρούμε ως λογοτεχνία είναι βεβαίως διαφορετικό ζήτημα, όπως και το πώς εκείνο που συμβαίνει στην άλλη πλευρά του Ατλαντικού επηρεάζει τη γιαγιά μας την Ευρώπη.

Προηγήθηκε της εποχής του

Ο Ελις δεν ξεπέρασε την Αμερικανική ψύχωση στα επόμενα βιβλία του. Οι «New York Times», που σε μεγάλο βαθμό είναι ένα βαρόμετρο για τα μυθιστορήματα τα οποία εκδίδονται στον Νέο Κόσμο, είκοσι πέντε χρόνια μετά την απορριπτική στάση τους έναντι του μυθιστορήματος έγραψαν πως ο Ελις είχε προηγηθεί της εποχής του. Η κοινωνία στην οποία αναφέρεται δεν έχει αλλάξει και πολύ. Αντίθετα, έχει διαποτίσει και τις κοινωνίες των άλλων δυτικών χωρών. Γι’ αυτό και είναι ένα βιβλίο που αξίζει να διαβαστεί και σε μια χώρα της περιφέρειας, όπως η δική μας.

Η μετάφραση του Χρίστου Τόμπρα είναι εξαιρετική. Ιδιαίτερα των διαλόγων. Ετσι, όντως, μιλούν οι αμερικανοί γιάπηδες.