COVID-19: Απολογισμός και προοπτικές

Η ανθρωπότητα έχει τρεις μεγάλους εχθρούς: τον λοιμό, την πείνα και τον πόλεμο. Από αυτούς μακράν ο μεγαλύτερος, μακράν ο τρομερότερος είναι ο λοιμός.

Sir William Osler,
«Η μελέτη των επιδημιών
στο Νότο» (1896)

Εναν χρόνο και δύο περίπου μήνες αφότου ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας ανακήρυξε την COVID-19 ως αιτία πανδημίας (11.3.2020), μπορούμε να προβούμε σε έναν σύντομο απολογισμό των συνεπειών της αλλά και των ελπιδοφόρων προοπτικών που διαφαίνονται.

Η νόσος COVID-19

Η νόσος του κορωνοϊού-2019 (Coronavirus disease-2019, COVID-19) προκαλείται από ένα νέο στέλεχος κορωνοϊού, τον SARS-CoV-2, και διαγνώστηκε πρώτη φορά τον Δεκέμβριο του 2019 στην πόλη Wuhan, πρωτεύουσα της επαρχίας Hubey της Κίνας. Η προέλευση του ιού SARS-CoV-2 έχει αποδοθεί σε άγρια ζώα στην αγορά της πόλης Wuhan. Από εκεί θεωρείται ότι έγινε η μετάδοση στους ανθρώπους. Εκτοτε, η COVID-19 εξαπλώθηκε ταχύτατα, τοπικά αλλά και διεθνώς, κυρίως μέσω των αεροπορικών ταξιδιών. Μέσα σε λίγους μήνες είχε επεκταθεί σε όλες τις ηπείρους. Η παγκόσμια κοινότητα αντέδρασε πολύ γρήγορα απομονώνοντας και περιγράφοντας λεπτομερώς τον ιό στις 22 Φεβρουαρίου 2020. Στις 11 Μαρτίου 2020 ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας (ΠΟΥ) ανακήρυξε την COVID-19 ως αιτία πανδημίας.

Μέχρι τώρα δεν έχει υπάρξει κάποια ειδική αντι-ιική αγωγή που να είναι αποτελεσματική έναντι της COVID-19. Εχουν δοκιμαστεί διάφορα φάρμακα για νοσοκομειακούς ασθενείς με πτωχή ανταπόκριση ή ακόμη ή/και σοβαρές παρενέργειες. Μόνον η remdesivir (αναστολέας της RNA πολυμεράσης του ιού) και η δεξαμεθαζόνη έχουν φανεί να βελτιώνουν την πρόγνωση ασθενών με σοβαρή νόσο.

Με τα μέχρι τώρα επιδημιολογικά δεδομένα φαίνεται ότι η συνολική θνησιμότητα από την COVID-19 κυμαίνεται σε επίπεδα ~0,2% (στις ανεπτυγμένες χώρες ίσως περισσότερο, λόγω γήρανσης του πληθυσμού). Η θνητότητα των διασωληνωμένων ασθενών στις ΜΕΘ, τουλάχιστον στην αρχική φάση της πανδημίας, έχει κυμανθεί σε υψηλά επίπεδα (30%-50%), παρ’ όλο που αυτή εξαρτάται σημαντικά από την ηλικία και τις συνυπάρχουσες παθήσεις των ασθενών.

Επειδή τον χρόνο που γράφεται το κείμενο αυτό η πανδημία βρίσκεται ακόμα σε εξέλιξη και δεν είναι δυνατόν να έχουμε έναν πλήρη και αντικειμενικό απολογισμό των συνεπειών της τόσο σε ιατρικό/υγειονομικό, αλλά, ακόμη περισσότερο, και σε κοινωνικό επίπεδο, θα προβούμε σε έναν σύντομο απολογισμό των συνεπειών της αλλά και των προοπτικών που διανοίγονται.

Α. Υγειονομικές διαστάσεις

Η πανδημία της COVID-19 έχει ασκήσει τεράστια πίεση στα υγειονομικά συστήματα όλων των χωρών παγκοσμίως, ενώ παράλληλα ανέδειξε τις τεράστιες δυνατότητες της μοριακής βιολογίας και της βιοτεχνολογίας στην εποχή μας.

l Μέχρι σήμερα (Μάιος 2021) έχουν επιβεβαιωθεί παγκοσμίως πάνω από 150 εκατομμύρια κρούσματα, έχουν σημειωθεί περισσότεροι από 3,2 εκατομμύρια θάνατοι, ενώ έχουν ανακάμψει περισσότεροι από 130 εκατομμύρια άνθρωποι.

l Η εκθετική αύξηση των κρουσμάτων έθεσε εξαρχής τα κρατικά συστήματα Υγείας χωρών που επλήγησαν από την πανδημία σε μεγάλη δοκιμασία. Δημιουργήθηκαν ανάγκες νοσηλείας δυσανάλογα υψηλές, με αποτέλεσμα τον κίνδυνο κατάρρευσής τους. Παρατηρήθηκαν ελλείψεις ειδικευμένου προσωπικού στην επείγουσα και εντατική ιατρική καθώς και ελλείψεις προστατευτικού εξοπλισμού, συσκευών οξυγονοθεραπείας, αναπνευστήρων θετικής πίεσης και κλινών εντατικής θεραπείας.

l Γενικά, εντύπωση προκάλεσε η αδυναμία αποτελεσματικής υγειονομικής ανταπόκρισης στην πανδημία προηγμένων χωρών που αριθμούν, ήδη, εκατοντάδες χιλιάδες νεκρούς. Χαρακτηριστικό παράδειγμα το Ηνωμένο Βασίλειο, όπου το πολυδιαφημισμένο εθνικό σύστημα Υγείας δεν κατάφερε να σταθεί στο ύψος των περιστάσεων.

l Οι Μονάδες Εντατικής Θεραπείας (ΜΕΘ), όπως κάθε φορά που η ανθρωπότητα δοκιμάζεται από μεγάλες πανδημίες, ήρθαν ξανά στην επικαιρότητα. Η ζήτηση κλινών ΜΕΘ αυξήθηκε κατακόρυφα. Στη χώρα μας οι κλίνες ΜΕΘ από 6/100.000 έχουν αυξηθεί τώρα σε >12/100.000 κατοίκους.

l Ενα σημαντικό υγειονομικό θέμα που προέκυψε από την αρχή της πανδημίας είχε να κάνει με την αντιμετώπιση άλλων ασθενών που έχρηζαν, επίσης, είτε άμεσης νοσηλείας είτε προγραμματισμένων αναγκαίων επεμβάσεων. Η ανάγκη άμεσης μαζικής αντιμετώπισης ασθενών με COVID-19 έθεσε προσωρινά αυτούς τους ασθενείς σε δεύτερη μοίρα, εγείροντας ποικίλες νομικές και ηθικές ενστάσεις.

l Η μεγάλη και ελπιδοφόρα είδηση για τον αποτελεσματικό έλεγχο της πανδημίας ήρθε πολύ γρήγορα από τα εμβόλια. Η τεράστια πρόοδος της μοριακής βιολογίας και της βιοτεχνολογίας συνετέλεσε στην ταχύτατη ανακάλυψη, τη μαζική παρασκευή και την ευρεία διάθεσή τους. Τα εμβόλια μέχρι στιγμής αναδεικνύονται αποτελεσματικά και ασφαλή. Η εμπειρία που αποκτήθηκε τους τελευταίους 12 μήνες της πανδημίας στον τομέα παρασκευής εμβολίων με εξωγενές χορηγούμενο mRNA (με άριστο profile ασφάλειας και αποτελεσματικότητας) φαίνεται να ανοίγει καταπληκτικές προοπτικές και για τη θεραπεία άλλων νόσων. Πολλές κλινικές μελέτες είναι σε εξέλιξη και η πρώτη έγκριση ενός θεραπευτικού mRNA κατά του καρκίνου είναι πλέον θέμα χρόνου.

l Το θέμα της άμεσης παραγωγής σε επαρκείς ποσότητες ασφαλών και αποτελεσματικών εμβολίων σε περίπτωση νέας πανδημίας στο άμεσο μέλλον χρήζει ιδιαίτερης επισήμανσης. Τα κράτη θα πρέπει να δώσουν τα κατάλληλα κίνητρα σε εγχώριες φαρμακοβιομηχανίες ώστε αυτές να είναι σε θέση για την άμεση παρασκευή και διάθεσή τους.

l Η πανδημία της COVID-19 αναμένεται να επιφέρει μεγάλες μεταβολές στη δομή και στη λειτουργία των συστημάτων Υγείας με έμφαση στην ψηφιακή οργάνωση αλλά και στην ετοιμότητα ανταπόκρισής τους. Για παράδειγμα, η υπέρμετρη ζήτηση υπηρεσιών υγείας από τα νοσοκομεία καταδεικνύει με σαφήνεια την ανάγκη για αποκέντρωση των υποδομών και ενίσχυση της Πρωτοβάθμιας Φροντίδας Υγείας, ώστε τα ηπιότερα περιστατικά να αντιμετωπίζονται σε περιφερειακό επίπεδο ή σε εξωτερική βάση. Επίσης, είναι αναγκαία η ύπαρξη σχεδίων άμεσης ανακατάταξης και διαμόρφωσης των κλινών στα τριτοβάθμια νοσοκομεία σε περίπτωση νέας απειλητικής πανδημίας.

l Η πανδημία ανέδειξε τη δημόσια υγεία ως απόλυτη προτεραιότητα σε περίπτωση νέας πανδημίας στο άμεσο μέλλον. Για τον λόγο αυτόν κρίνεται αναγκαία πλέον η ενίσχυσή της με προσλήψεις μόνιμου υγειονομικού αλλά και διοικητικού προσωπικού. Επιβάλλεται, επίσης, η βελτίωση των υλικοτεχνικών υποδομών, η διασφάλιση της επάρκειας υλικών, η πρόσληψη προσωπικού με εξειδικευμένη εκπαίδευση καθώς και η σημαντική αύξηση των αποδοχών των υγειονομικών.

l Η υψηλή θνητότητα από COVID-19 ασθενών με συνυπάρχοντα χρόνια νοσήματα (υπέρταση, σακχαρώδης διαβήτης, παχυσαρκία κ.ά.) ανέδειξε την τεράστια σημασία της προληπτικής ιατρικής στη βελτίωση της πρόγνωσης τέτοιων ασθενών.

l Η ξέφρενη παγκοσμιοποίηση και η συντελούμενη κλιματική αλλαγή καθιστούν πολύ πιθανές νέες πανδημίες στο άμεσο μέλλον. Η εμπειρία από την αντιμετώπιση της πανδημίας COVID-19 αναμένεται να αποτελέσει το έναυσμα για την καλύτερη και αποτελεσματικότερη διαχείριση ανάλογων κρίσεων από τους εθνικούς αλλά και τους διεθνείς υγειονομικούς οργανισμούς, ιδιαίτερα από τον ΠΟΥ.

Β. Κοινωνικές διαστάσεις

Η πανδημία της COVID-19 αντιμετωπίζεται ήδη από τους περισσότερους αναλυτές ως ένα ιστορικό γεγονός που θα συνεχίσει να πυροδοτεί εξελίξεις ακόμη και μετά το τέλος της. Ολοι οι διεθνείς οργανισμοί επισημαίνουν ότι βρισκόμαστε αντιμέτωποι με τη μεγαλύτερη μεταπολεμική οικονομική και κοινωνική κρίση και οι συγκρίσεις γίνονται, συνήθως, με το Κραχ του 1929, τις συνέπειές του, καθώς και με την οικονομική και πολιτική αντίδραση, με το New Deal, του τότε προέδρου των ΗΠΑ Φραγκλίνου Ρούζβελτ.

l Η COVID-19 εκδηλώθηκε στο τέλος μιας δεκαετίας όπου η παγκόσμια οικονομία προσπαθούσε να ανανήψει από την οικονομική κρίση του 2008-2009. Οι οικονομικές συνέπειες της πανδημίας είναι δύσκολο να προσδιοριστούν με ακρίβεια αυτή τη στιγμή, αλλά αναμένεται να είναι οδυνηρές για εκατομμύρια ανθρώπους. Ηδη, και όσον αφορά την ανεργία των νέων ανθρώπων, πολλοί ομιλούν για μια χαμένη γενιά. Ιδιαίτερα τονίζεται το σκληρό πλήγμα που έχουν υποστεί χώρες όπως η Ελλάδα, των οποίων η οικονομία εξαρτάται σε μεγάλο βαθμό από τον τουρισμό και τις υπηρεσίες.

l Η πανδημία έχει πλήξει ιδιαίτερα τις φτωχότερες χώρες του κόσμου, εντείνοντας τις κοινωνικές ανισότητες και κατά συνέπεια τις ανθρωπιστικές τους ανάγκες. Η διεθνής αλληλεγγύη δεν θα πρέπει να εκφράζεται μόνο με ευχές και απλή προσήλωση στις αξίες μας, αλλά ενεργητικά και σε παγκόσμιο επίπεδο ώστε όλοι μαζί να κερδίσουμε τη μάχη κατά του ιού.

l Στις ανεπτυγμένες χώρες, η μεσαία τάξη, στρατηγικής σημασίας για την εκτόνωση των κοινωνικών αντιθέσεων και την αποτελεσματική λειτουργία της δημοκρατίας, έχει συμπιεστεί ισχυρά, με κίνδυνο, εκτός των άμεσων συνεπειών της οικονομικής ανέχειας, την αύξηση του λαϊκισμού και των κοινωνικών αναταραχών.

l Η πανδημία ανέδειξε ως μεγάλους κερδισμένους τους κλάδους της ψηφιακής τεχνολογίας, του ηλεκτρονικού εμπορίου και των φαρμάκων. Ειδικά η γιγάντωση των ψηφιακών κολοσσών των ΗΠΑ και της Κίνας με την υπερσυγκέντρωση πλούτου και επιρροής έχει αυξήσει τη δυνατότητα επηρεασμού των πολιτικών εξελίξεων, ενώ έχει δημιουργήσει ευνοϊκές συνθήκες για κατάχρηση των προσωπικών δεδομένων και παραβίαση της ιδιωτικότητας. Θα μπορέσει στο άμεσο μέλλον η πολιτική εξουσία να τις ελέγξει προς όφελος των δημοκρατικών κατακτήσεων;

l Γενικά, η ροπή των κοινωνιών προς τη συνωμοσιολογία και τον λαϊκισμό υπήρξε, μέχρι στιγμής, ελεγχόμενη. Η αμφισβήτηση της ύπαρξης του ιού και της πανδημίας ή ακόμη και των εμβολίων και της σκοπιμότητάς τους έχει υιοθετηθεί από μάλλον μικρή μερίδα της κοινωνίας. Σε γενικές γραμμές, στη μεγάλη πλειοψηφία έχει επικρατήσει πνεύμα πειθούς και συνεργασίας προς τους κανόνες πρόληψης της μετάδοσης του ιού.

l H πανδημία, που όντως έχει επιφέρει σοβαρά πλήγματα στην παγκόσμια οικονομία, είχε σε ορισμένους τομείς και κάποιες, έστω και προσωρινές, παράπλευρες ωφέλειες: Για παράδειγμα, το έτος 2020 σημειώθηκε η μεγαλύτερη μείωση – περίπου 7% σε σχέση με το 2019 – στις ετήσιες εκπομπές διοξειδίου του άνθρακα από τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο, σύμφωνα με τις εκτιμήσεις των επιστημόνων του διεθνούς προγράμματος Global Carbon Project (GCP).

l Η πανδημία φαίνεται, τουλάχιστον προσωρινά, να βάζει φραγμούς σε μια επιθετική παγκοσμιοποίηση που είχε ως βασικό κριτήριο το οικονομικό κέρδος. Για πολλούς που θεωρούσαν εαυτούς πολίτες του κόσμου, έννοιες όπως η πατρίδα και η οικογένεια ξαναποκτούν, ίσως, την παλιά σημασία τους.

l Οι άμεσες συνέπειες της πανδημίας στην ψυχική υγεία του πληθυσμού από το έντονο άγχος για τον κίνδυνο νόσησης αλλά και εκείνες που προέρχονται από την αναγκαστική κοινωνική αποστασιοποίηση και τον εγκλεισμό (lockdown) φαίνεται να υπήρξαν περισσότερο συχνές και περισσότερο σοβαρές από όσο θεωρήθηκε αρχικά.

l Τέλος, οι μακροχρόνιες πολιτισμικές συνέπειες της πανδημίας είναι ακόμη δύσκολο να εκτιμηθούν σε βάθος. Οι αλλαγές στον τρόπο ζωής που επέβαλε ή αναπόφευκτα επιτάχυνε η πανδημία θα επιφέρουν μεταβολές στο αξιακό σύστημα των κοινωνιών που θα φανούν στο άμεσο και απώτερο μέλλον.

Συμπέρασμα

Την ώρα που γράφονται αυτές οι γραμμές και παρ’ όλο που η πανδημία COVID-19 μαίνεται σε πολλές φτωχές περιοχές του πλανήτη, τα πρώτα σημάδια ανάκαμψης είναι ήδη ορατά. Οι κυβερνήσεις αίρουν σταδιακά τα περιοριστικά μέτρα, καθώς οι εμβολιασμοί μειώνουν τις νοσηλείες και τους θανάτους από τον κορωνοϊό. Οπως έχει δείξει η ιστορική εμπειρία των μεγάλων πανδημιών του παρελθόντος, και παρ’ όλο που ακόμα κυριαρχεί η αβεβαιότητα, αναμένεται να ακολουθήσει μια καινούργια εποχή γεμάτη νέες προκλήσεις και υποσχέσεις. Εναπόκειται στην παγκόσμια, πλέον, κοινότητα να αξιοποιήσει την ιδιαίτερα σκληρή εμπειρία από την πανδημία COVID-19 και να οικοδομήσει έναν καλύτερο και δικαιότερο κόσμο.

Ο κ. Ιωάννης Πνευματικός είναι καθηγητής Εντατικής Θεραπείας στο Πανεπιστήμιο Κύπρου. Email: pnevmatikos.ioannis@ucy.ac.cy.