Αθώες «μάγισσες»,ένοχοι κατήγοροι

Τι είναι η μάγισσα; Στη μαζική κουλτούρα (ιδιαίτερα στις ταινίες και στα κόμικς του Ντίσνεϊ) είναι μια κακάσχημη και διαβολική γριά με μαύρο φόρεμα, μυτερό σκούφο και μακριά νύχια που τη συνοδεύει συνήθως μια μαύρη γάτα και πετάει πάνω σ’ ένα σκουπόξυλο. Φυσικά, η μάγισσα δεν ήταν αυτό στην πραγματικότητα. Ηταν νέα, όμορφη, σε μεγάλο βαθμό ανεξάρτητη, αθώο θύμα της μισαλλοδοξίας, του φανατισμού και των αθλιοτήτων της Καθολικής και αργότερα της Προτεσταντικής Εκκλησίας για έξι και πλέον αιώνες. Ηταν αυτή που έστελνε κυρίως στην πυρά η Ιερά Εξέταση ως άθεη, αιρετική, παγανίστρια και όργανο του Σατανά. Υπήρξε, ως εκ τούτου, αντιπροσωπευτική φιγούρα του πολιτισμού, ή πιο σωστά του «μη πολιτισμού» της Ευρώπης, όπως επισημαίνει μια αυθεντία επί του θέματος, ο Ρόσελ Χόουπ Ρόμπινς, στο κλασικό σήμερα βιβλίο του τού 1959 The Encyclopedia of Witchcraft and Demonology (Εγκυκλοπαίδεια της μαγείας και της δαιμονολογίας).

Οι γνώσεις μας στην Ελλάδα για το θέμα είναι ελάχιστες. Γι’ αυτό και η έκδοση της Μάγισσας του επιφανούς γάλλου ιστορικού του 19ου αιώνα Ζιλ Μισλέ, μεγάλης μορφής της ιστοριογραφίας του ρομαντισμού, είναι ένα σημαντικό εκδοτικό γεγονός. Πέραν του ότι έχει μεταφραστεί θαυμάσια από την Εφη Κορομηλά, ας τονίσω ότι συνοδεύεται από την εξαιρετική εισαγωγή της Ανδρονίκης Διαλέτη, που αναλύει αυτό το έργο του Μισλέ, γνωστού παλαιότερα από την ογκώδη ιστορία του της Γαλλικής Επανάστασης, δυσεύρετη – και πανάκριβη – σήμερα.

Ο δυστοπικός Μεσαίωνας

Αναλύοντας την προσωπικότητα και ορίζοντας τα ειδοποιά γνωρίσματα της μάγισσας, ο Μισλέ μας δίνει τη δυστοπική εικόνα του Μεσαίωνα, τη σκοτεινή του πλευρά, τις σχέσεις ανάμεσα στο Κράτος και στην Εκκλησία, τα εγκλήματα που διέπραξαν οι Ιησουίτες (που δεν ήταν βέβαια χειρότεροι από τους Δομινικανούς), τον μαρασμό των κοινωνιών και την άθλια μοίρα του λαού που υπέφερε τα πάνδεινα από τον κλήρο. Αλλά ο λαός δημιουργεί την Ιστορία, κατά τον Μισλέ. Και η μάγισσα είναι μια λαϊκή φιγούρα. Βρίσκεται κοντά στο φυσικό στοιχείο, είναι αγνή, δίκαιη, στοργική, αγαπάει τα παιδιά της, είναι μητέρα και σύντροφος. Και ενώ η θεοκρατική κοινωνία παραμένει στατική, η μάγισσα είναι εκείνη που θεραπεύει. Και επειδή το τολμά, πρέπει να πεθάνει στην πυρά.

Ο Μισλέ δεν εξιδανικεύει τη μάγισσα, που δεν τη θεωρεί μόνο θύμα, αλλά και θύτη, όπως λέει σωστά στην εισαγωγή της η Ανδρονίκη Διαλέτη. «Περιφέρεται στους δρόμους με το κεφάλι ψηλά, αγέρωχη, καταφρονητική. Τη φοβούνται, τη μισούν, τη θαυμάζουν» γράφει ο Μισλέ. Και ο ερωτισμός της έχει τη δύναμη να «λυγίσει» τους πάντες. Είναι η γυναίκα που υπερβαίνει το ιδεώδες του συγγραφέα για το αιώνιο θήλυ. Αλλά βέβαια ο Μισλέ αναλύει με ακρίβεια όλα τα στοιχεία που τη συνδέουν με την παγανιστική εποχή, η οποία προκαλούσε τον θαυμασμό των εκπροσώπων του Διαφωτισμού. Το «κυνήγι των μαγισσών» επομένως δεν ήταν παρά η μακρόχρονη προσπάθεια του επίσημου κλήρου να σβήσει τα τελευταία κατάλοιπα του παγανισμού και των αρχαίων πολιτισμών από τη σκοταδιστική Ευρώπη του Μεσαίωνα, όπως αποφαίνεται στη Λευκή θεά ο Ρόμπερτ Γκρέιβς. Μανιχαϊστές, παυλικιανοί, καθαροί και πάσης φύσεως αιρετικοί έπρεπε να εξαφανιστούν διαπαντός.

Ο Μισλέ αναδίφησε στα αρχεία της εποχής και από αυτά άντλησε κάποια αντιπροσωπευτικά παραδείγματα αθώων γυναικών που διώχθηκαν για μαγεία και δαιμονολογία περιγράφοντάς τα με συναρπαστικό τρόπο σαν μυθιστοριογράφος πρώτης γραμμής. Μολονότι έχουμε απομακρυνθεί πολύ από εκείνους τους αιώνες, ο αναγνώστης διαβάζει τις ιστορίες τους με αίσθημα αγανάκτησης.

Το Σφυρί των μαγισσών

Το 1486 εκδόθηκε ένα βιβλίο με τίτλο Malleus Meleficarum, γνωστότερο ως Σφυρί των μαγισσών, στο οποίο ο Μισλέ αφιερώνει ολόκληρο κεφάλαιο. Υπήρξε καταστροφικό γιατί υπήρξε το «εγχειρίδιο», θα λέγαμε, που χρησιμοποιήθηκε προκειμένου χιλιάδες γυναίκες (υποτίθεται μάγισσες) να οδηγηθούν στην πυρά. Αφού η Βίβλος λέει πως υπάρχουν μάγισσες, τότε κάθε αμφιβολία και απιστία – άρα μαγεία και αίρεση – οδηγεί στη συμμαχία με τον «πίθηκο του Θεού», δηλαδή τον Διάβολο, στη συνουσία με τους δαίμονες ή στη συμμαχία με τον Οξαποδώ που προκαλεί αρρώστιες και μολύνσεις, σκοτώνει τις αγελάδες ή καταστρέφει τη σοδειά. Η παράνοια είχε φτάσει σε τέτοιο σημείο ώστε η λέξη femina (γυναίκα) να ετυμολογείται από τις fe (πίστη) και minus (μείον), ενώ η λέξη diabolus από τις dia (δύο) και bolus (θάνατος). Επομένως η μαγεία σκοτώνει και το πνεύμα και το σώμα. H μόνη θεραπεία είναι η πυρά.

Ο προτεσταντισμός ήταν πολέμιος της Ιεράς Εξέτασης, όμως αυτό δεν τον εμπόδισε να χρησιμοποιεί και εκείνος το Σφυρί των μαγισσών. Πολλοί θα έλεγαν ότι συνιστά πρωθύστερο ψόγο το να καταδικάζουμε σήμερα το παρελθόν με τα δεδομένα του παρόντος. Αλλά ουδείς μπορεί να αγνοήσει ότι το έκαναν φυσιογνωμίες σαν τον Μισλέ πριν από 160 χρόνια. Ενα τέτοιο παρελθόν, που έστειλε στην πυρά πάνω από 200.000 αθώες ψυχές (γυναίκες επί το πλείστον), είναι ανατριχιαστικό, αφού τα εγκλήματα εκείνα, όπως λέει ο Ρόσελ Χόουπ Ρόμπινς, διαπράχθηκαν εν ονόματι του Χριστού.

Μάγισσες και Ροΐδης

Δεν ξέρω αν ο Εμμανουήλ Ροΐδης γνώριζε τη Μάγισσα του Μισλέ. Το βιβλίο εκδόθηκε στη Γαλλία το 1862. Σήμερα εκείνος ο σπουδαίος συγγραφέας είναι γνωστός κυρίως για το μυθιστόρημά του Η πάπισσα Ιωάννα. Λιγότερο γνωστό είναι το δοκίμιό του Αι μάγισσαι του Μεσαιώνος, που το δημοσίευσε έξι μόλις χρόνια μετά την έκδοση της Μάγισσας του Μισλέ. Εκεί ο Ροΐδης λέει πως οι «μάγισσες» του Μεσαίωνα δεν ήταν παρά δυστυχισμένες υπάρξεις που περιφέρονταν στα δάση προκειμένου να βρουν βότανα για να θεραπεύσουν τα άρρωστα παιδιά τους, αφού ο επίσημος κλήρος απέτρεπε κάθε προσπάθεια για θεραπεία ως αμάρτημα, δεδομένου ότι το ζήτημα της ζωής και του θανάτου ήταν «θέλημα Θεού». Αποψη που βρίσκεται πολύ κοντά στην αντίστοιχη του Μισλέ ότι οι έρευνες των μαγισσών σε ό,τι αφορά τη θεραπεία έπαιξαν αποφασιστικό ρόλο στη μετέπειτα ανάπτυξη της ιατρικής.

Ιστορική μελέτη και παραδειγματική αφήγηση, η Μάγισσα του Μισλέ είναι ένα εξαίρετο και, για τα δεδομένα της εποχής του, «φεμινιστικό» βιβλίο. Οπως και το δοκίμιο του Ροΐδη – κι ας κατηγορήθηκε επιπόλαια ο τελευταίος για «μισογυνισμό».

{SYG}Ζιλ Μισλέ{SYG}{TIT}Η Μάγισσα {TIT}{EKD}Μετάφραση Εφη Κορομηλά. Εισαγωγή Ανδρονίκη Διαλέτη. Εκδόσεις Μορφωτικού Ιδρύματος Εθνικής Τραπέζης, 2020,σελ. 496, τιμή 27 ευρ{EKD}ώ