Αναζητώντας τον Ιωάννη Καποδίστρια

Είναι η προσωπογραφία του που φιλοτεχνήθηκε από φλαμανδό ζωγράφο στην Ελβετία το 1814. Είναι ο αστέρας από τον Μεγαλόσταυρο της Αγίας Αννης που ο τσάρος Αλέξανδρος Α’ τού απένειμε. Είναι τα βιβλία από την προσωπική του βιβλιοθήκη. Αυτά τα αντικείμενα και πολλά ακόμα μοναδικά εκθέματα παρουσιάζονται στο Μουσείο Καποδίστρια – Κέντρο Καποδιστριακών Μελετών στην Κέρκυρα, το οποίο στεγάζεται στην Κουκουρίτσα, σε ένα από τα κτήματα της οικογένειας Καποδίστρια, σε μια εξοχική κατοικία όπου και ο ίδιος ο Ιωάννης Καποδίστριας είχε ζήσει στα νεανικά του χρόνια.

Η ιστορία του Μουσείου

«Πράγματι, το μοναδικό μουσείο αφιερωμένο στον Ιωάννη Καποδίστρια στην Ελλάδα στεγάζεται σε ένα κτίριο που δεν χτίστηκε για να αποτελεί μουσείο. Ηταν ουσιαστικά ένα σπίτι, στο οποίο έζησαν μέλη της οικογένειας Καποδίστρια μέχρι και το 1980» αναφέρει μιλώντας στο «Βήμα» η ιστορικός τέχνης Ντάρια Κοσκόρου, διευθύντρια – επιμελήτρια σήμερα του Μουσείου Καποδίστρια. Η ίδια τυγχάνει μάλιστα να είναι απόγονός του, καθώς πρόκειται για τη δισέγγονη της Μαρίας Καποδίστρια-Δεσύλλα, δισέγγονης με τη σειρά της του Γεωργίου Καποδίστρια, του μοναδικού αδελφού του Ιωάννη Καποδίστρια που απέκτησε απογόνους. Και η πολυσχιδής Μαρία Καποδίστρια-Δεσύλλα, η οποία υπήρξε η πρώτη εκλεγμένη γυναίκα δήμαρχος στην Ελλάδα, είναι η προσωπικότητα στην οποία οφείλουμε αυτό το μουσείο. Η ίδια έλαβε την απόφαση να δωρίσει το κτήμα της Κουκουρίτσας – το οποίο ανήκε στην οικογένεια Καποδίστρια τουλάχιστον από τον 18ο αιώνα -, μαζί με μοναδικά οικογενειακά κειμήλια, σε τρεις ιστορικής σημασίας φορείς της Κέρκυρας: την Αναγνωστική Εταιρεία, τη Φιλαρμονική Εταιρεία (Παλαιά) και την Εταιρεία Κερκυραϊκών Σπουδών. Σκοπός; Η ίδρυση ενός μουσείου αφιερωμένου στον πρώτο κυβερνήτη της Ελλάδας, αλλά και η δημιουργία ενός κέντρου καποδιστριακών μελετών.

Η δωρεά της ενεργοποιήθηκε μετά τον θάνατό της και το 1981 είχαμε την ίδρυση μουσείου. Δυστυχώς όμως για αρκετά χρόνια, λόγω της παντελούς έλλειψης πόρων, η δράση του ήταν περιορισμένη. Η τύχη του όμως άλλαξε με την ετήσια χορηγία του κερκυραίου επιχειρηματία, μόνιμου κατοίκου Ελβετίας Χρήστου Φωκά, την οποία το Μουσείο λαμβάνει σταθερά από το 2007. Το 2012 μάλιστα έκλεισε προσωρινά για ανακαίνιση, καθώς η ένταξή του στο πρόγραμμα LEADER – που εποπτευόταν από την Αναπτυξιακή Επιχείρηση της Περιφέρειας Ιονίων Νήσων και το υπουργείο Αγροτικής Ανάπτυξης – του επέτρεψε να προχωρήσει στον εκσυγχρονισμό και στην αναδιαμόρφωση της μόνιμης έκθεσης και του περιβάλλοντος χώρου. «Τα εγκαίνια του εκσυγχρονισμένου Μουσείου Καποδίστρια πραγματοποιήθηκαν το 2017 από τον τότε Πρόεδρο της Ελληνικής Δημοκρατίας, Προκόπη Παυλόπουλο» αναφέρει η Ντάρια Κοσκόρου. «Τότε ουσιαστικά παραδόθηκε στο κοινό ένα σύνολο έργων: είχαμε την αποκατάσταση της ιστορικής οικίας, τον επανασχεδιασμό της έκθεσης, τη μεταμόρφωση του περιβάλλοντος χώρου, τη δημιουργία του ψηφιακού αρχείου για τον Καποδίστρια. Σήμερα λειτουργούμε ως ένα σύγχρονο μουσείο με ποικίλες ερευνητικές, εκπαιδευτικές και ψυχαγωγικές υπηρεσίες για το κοινό. Διαθέτουμε πωλητήριο, καφέ, μια σύγχρονη ιστοσελίδα με περιεχόμενο και για τον ψηφιακό επισκέπτη (capodistriasmuseum.gr). Η Κουκουρίτσα πήρε ξανά ζωή. Ηταν πάντα ένα τοπόσημο για την Κέρκυρα. Για παράδειγμα, στο Μουσείο παρουσιάζουμε φωτογραφία από την επίσκεψη του συζύγου της βασίλισσας Ελισάβετ, Πρίγκιπα Φιλίππου στην Κουκουρίτσα, το 1951. Σήμερα, τα καλοκαίρια πραγματοποιούνται στον κήπο μας πολιτιστικές εκδηλώσεις. Κάθε Πέμπτη, πριν από τον κορωνοϊό, ο κήπος μεταμορφωνόταν σε θερινό σινεμά. Εχουμε πλούσια εκπαιδευτικά προγράμματα για παιδιά. Οι δεσμοί με την τοπική κοινωνία συνεχώς ισχυροποιούνται».

Ενας περιπετειώδης βίος

Το Μουσείο πράγματι μας μυεί στο νήμα της ζωής αυτού του σπουδαίου άνδρα. Αυτού του άνδρα που γεννήθηκε το 1776 στη βενετοκρατούμενη Κέρκυρα, σε μία από τις πιο αρχοντικές οικογένειες του νησιού. Του άνδρα που σπούδασε Ιατρική στο Πανεπιστήμιο της Πάντοβα, αλλά η μοίρα τον θέλησε πολιτικό και διπλωμάτη. Του άνδρα που θυσίασε την προσωπική ζωή του στην υπηρεσία της πατρίδας και βρέθηκε στα 24 χρόνια του να ακολουθεί τον πατέρα του και να εμπλέκεται με την πολιτική μέσω της Επτανήσου Πολιτείας, του πρώτου νεοελληνικού κρατικού μορφώματος που σχηματίστηκε υπό τον έλεγχο κυρίως των Ρώσων, αναλαμβάνοντας κομβικά πόστα. Και όταν η Επτάνησος Πολιτεία καταργήθηκε και τα Επτάνησα παραχωρήθηκαν στους Γάλλους, ο τσάρος Αλέξανδρος Α’ τον προσκάλεσε στη Ρωσία για να υπηρετήσει στο ρωσικό υπουργείο Εξωτερικών. Και εκεί διακρίθηκε. Ως επικεφαλής της πρώτης ρωσικής διπλωματικής αποστολής στην Ελβετία συνέβαλε στη διαμόρφωση της Ελβετικής Συνομοσπονδίας και συνέταξε το νέο ελβετικό σύνταγμα, το 1814 θα γίνει στενός συνεργάτης του τσάρου Αλέξανδρου Α’ στο Συνέδριο της Βιέννης (είχε συγκληθεί για να διευθετήσει τη μεταναπολεόντεια τάξη στην Ευρώπη) και αργότερα ανέλαβε εκ μέρους της Ρωσίας τις τελικές διαπραγματεύσεις ειρήνης με τη Γαλλία υπογράφοντας τη Συνθήκη Ειρήνης των Παρισίων, για να οριστεί τελικά δεύτερος υπουργός Εξωτερικών μαζί με τον Κ. Β. Νέσελροντ από το 1816.

Διατήρησε τη θέση αυτή ως το 1822, όταν αποσύρθηκε στην Ελβετία εξαιτίας της διαφωνίας του με τον τσάρο απέναντι στο ελληνικό ζήτημα. Το 1827 αποχώρησε και τυπικά από τη ρωσική υπηρεσία, καθώς το εθνικό καθήκον τον καλούσε. Οι επαναστατημένοι Ελληνες συνήλθαν στην Τροιζίνα και τον εξέλεξαν πρώτο κυβερνήτη του νεοσύστατου ελληνικού κράτους, με επταετή θητεία. Εφθασε λοιπόν στην Ελλάδα, η οποία σπαραζόταν από αντικρουόμενες δυνάμεις και τοπικά συμφέροντα, για να την ανοικοδομήσει. Πρόλαβε μεταξύ άλλων να ιδρύσει την πρώτη γεωργική σχολή, το πρώτο πρότυπο σχολείο, το πρώτο αρχαιολογικό μουσείο και το πρώτο ορφανοτροφείο της χώρας. Δεν τον άφησαν να συνεχίσει το έργο του. Το πρωί της 27ης Σεπτεμβρίου του 1831 δολοφονήθηκε στο Ναύπλιο, στον ναό του Αγίου Σπυρίδωνα, από τον γιο και τον αδελφό του Πετρόμπεη Μαυρομιχάλη.

Μοναδικά εκθέματα

Ενα από τα σημαντικά αντικείμενα που συναντά κανείς στο Μουσείο είναι το πορτρέτο του Ιωάννη Καποδίστρια που φιλοτεχνήθηκε στην Ελβετία, όταν εκείνος ήταν 38 ετών, την περίοδο που συμμετείχε στο Συνέδριο της Βιέννης. «Είναι εντυπωσιακό γιατί δεν θυμίζει τη μορφή του όπως αυτή έχει αποτυπωθεί στη συλλογική μνήμη» αναφέρει η κυρία Κοσκόρου. «Και όμως, πρόκειται μάλλον για μια πιστή του απόδοση. Και πώς το γνωρίζουμε; Το γράφει ο ίδιος σε μια επιστολή του προς τον πατέρα του, καθώς το πορτρέτο αυτό το προόριζε ως δώρο σε εκείνον. Του γράφει χαρακτηριστικά ότι προχώρησε σε μια τεράστια θυσία χρόνου ποζάροντας για τέσσερις συναντήσεις σε έναν φλαμανδό ζωγράφο στην Ελβετία το 1814. Οπως αναφέρει στον πατέρα του, το πορτρέτο του «είναι μια εικόνα καλοφτιαγμένη και μπορεί να προκαλέσει την προσοχή με την τέχνη της»».

Ενα επίσης από τα πιο εμβληματικά εκθέματα της συλλογής είναι ο περίφημος πίνακας με τα πορτρέτα των έξι ηγεμόνων που πήραν μέρος στο Συνέδριο της Βιέννης (1814-1815). «Πρόκειται για έναν πίνακα που πιστοποιεί την επιρροή του Καποδίστρια στην ευρωπαϊκή διπλωματία. Ουσιαστικά οι ηγεμόνες δωρίζουν μετά το τέλος του Συνεδρίου τα πορτρέτα τους σε μικρογραφία στον Καποδίστρια, ζωγραφισμένα πάνω σε ταμπακιέρες. Επρόκειτο για μια μόδα της εποχής. Εκείνος γυρνώντας στη Ρωσία τα τοποθετεί σε κορνιζαρισμένο πλαίσιο από έβενο με επίχρυση κορνίζα και τα στέλνει ως δώρο στον πατέρα του στην Κέρκυρα» αναφέρει η Ντάρια Κοσκόρου.

Ο επισκέπτης μπορεί να αντικρίσει επίσης τα πορτρέτα των γονιών του, του κόμη Αντώνιου-Μαρία Καποδίστρια (πιθανολογείται ότι είναι του ζωγράφου Γεράσιμου Πιτζαμάνου), αλλά και της μητέρας του Διαμαντίνας Γονέμη. Υπάρχει ακόμα ο δραματικός πίνακας της δολοφονίας του διά χειρός του κερκυραίου ζωγράφου Χαράλαμπου Παχή (1844-1891), μια δωρεά στο Μουσείο του Κωνσταντίνου και της Ερασμίας Παντελιού. Συναντάμε μεταξύ άλλων και βιβλία που ανήκαν στην ίδια τη βιβλιοθήκη του κυβερνήτη. «Η προσωπική του βιβλιοθήκη ήταν τεράστια, αριθμώντας πάνω από 2.000 βιβλία, γεγονός που καταδεικνύει έναν άνθρωπο με περιέργεια για τον κόσμο, αλλά και πλατιά μόρφωση» αναφέρει η κυρία Κοσκόρου και συμπληρώνει: «Και αυτή η έγνοια του για μόρφωση είναι δηλωτική και της μεγάλης του πρόνοιας για την ανάπτυξη της παιδείας στην ελεύθερη Ελλάδα. Δυστυχώς όμως το οίκημα των Καποδίστρια στην πόλη της Κέρκυρας όπου φυλασσόταν  το μεγαλύτερο μέρος της βιβλιοθήκης του βομβαρδίστηκε στη διάρκεια του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου. Σήμερα σώζονται όσοι τόμοι φυλάσσονταν στην Κουκουρίτσα».

Το ευτύχημα όμως είναι ότι διασώθηκε ένα χειρόγραφο που περιέχει μια πλήρη καταγραφή των τόμων της βιβλιοθήκης του. Ετσι σήμερα μπορούμε, και μέσω του ψηφιακού αρχείου, να γνωρίζουμε τι διάβαζε ο Ιωάννης Καποδίστριας.

Η διάρθρωση του Μουσείου

«Ολα τα αντικείμενα αποτελούν τελικά μια αφορμή για να μιλήσουμε για τον Καποδίστρια και την εποχή του» αναφέρει η κυρία Κοσκόρου. «Αυτό που επιθυμούμε είναι ο επισκέπτης να απολαύσει μια διαδρομή στον χώρο και στον χρόνο. Να περπατήσει στα δωμάτια της παλιάς εξοχικής κατοικίας όπου έζησε και ο Ιωάννης Καποδίστριας, να περιηγηθεί στον κήπο, να βιώσει δηλαδή μια συνολική εμπειρία. Γι’ αυτό και στην έκθεση διατηρούμε αυτά τα χαρακτηριστικά της οικίας, υπάρχουν δηλαδή τα έπιπλα τα οποία χρησιμοποιούσε κατά την παραμονή της η οικογένεια στο σπίτι. Εχουμε σχεδιάσει και μια ακουστική ξενάγηση που μπορεί ο επισκέπτης να «παρακολουθήσει» δωρεάν στο κινητό του μέσω μιας εφαρμογής. Τέλος, στο Μουσείο υπάρχει μια αίθουσα αφιερωμένη στην ιστορία του κτήματος της Κουκουρίτσας και μια δεύτερη που επιχειρεί τη σύνδεση του τότε με το τώρα, όπου εννέα προσωπικότητες, ανάμεσά τους ο συνταγματολόγος Νίκος Αλιβιζάτος, ο ιστορικός Nίκος Καραπιδάκης, ο πρόεδρος της Αναγνωστικής Εταιρείας Κέρκυρας, Γιάννης Πιέρης, απαντούν στο ίδιο ερώτημα: «Γιατί ακόμη συζητάμε για τον Ιωάννη Καποδίστρια;»».

«Πίστευε αλήθεια ο Ιωάννης Καποδίστριας ότι θα δολοφονούνταν;» ρωτάμε την κυρία Κοσκόρου λίγο πριν από το τέλος της κουβέντας μας. «Γνώριζε σίγουρα το ρίσκο, αλλά νομίζω ότι θεωρούσε πως η δολοφονία του θα ήταν μια ακραία πράξη. Πιστεύει, όπως γράφει, ότι θα σεβαστούν τα λευκά του μαλλιά. Για μένα πάντως η θυσία του είχε ξεκινήσει πολύ νωρίτερα, όταν αποφάσισε να έρθει στην Ελλάδα, αφήνοντας πίσω έναν κόσμο που λειτουργεί με θεσμοθετημένη δυτική αντίληψη για έναν άλλο καινούργιο που δεν φέρει πολλά από τα χαρακτηριστικά που γνώριζε. Αλλά αυτός ήταν ο Ιωάννης Καποδίστριας, ένας άνθρωπος που δεν μπορούσε να βάλει τίποτα άλλο πάνω από το κάλεσμα της πατρίδας του. Ξέρετε, συχνά προσπαθούμε να τον προσεγγίσουμε μέσα από το βλέμμα της εποχής μας. Σκεφθείτε όμως ότι αυτός ο άνδρας γεννήθηκε τη χρονιά που υπογράφηκε η Διακήρυξη της Ανεξαρτησίας της Αμερικής, έζησε σε μια εποχή που συνέθετε ο Μπετόβεν, έγινε η Γαλλική Επανάσταση, έδρασε ο Ναπολέοντας και γεννήθηκαν τα κράτη-έθνη. Στο Μουσείο προσπαθούμε να δούμε τον Καποδίστρια μέσα από την εποχή του και να αφουγκραστούμε το αποτύπωμα που μας άφησε».

Ψηφιακό αρχείο

Το Μουσείο δημιούργησε, με χρηματοδότηση του Κοινωφελούς Ιδρύματος Ιωάννη Σ. Λάτση, μία ψηφιακή πλατφόρμα διασύνδεσης τεκμηρίων από αρχεία και βιβλιοθήκες της Ευρώπης, που αφορούν το έργο και τη ζωή του Ιωάννη Καποδίστρια (kapodistrias.digitalarchive.gr). Η επιστημονική ομάδα, με επικεφαλής τον ιστορικό και ομότιμο καθηγητή του Πανεπιστημίου Κρήτης Χρήστο Λούκο, συγκρότησε μια κιβωτό γνώσης, όπου ο ερευνητής αλλά και το μη ειδικευμένο κοινό μπορούν να αναζητήσουν επιστολές, έγγραφα, καθώς και έργα τέχνης, ντοκιμαντέρ και βιβλιογραφία που αφορούν το έργο του Ιωάννη Καποδίστρια, ακόμη και εκπαιδευτικά σενάρια για παιδιά για μια διαδραστική εμπειρία.