Αγγελοι και δαίμονες της Ιστορίας

Κατά τη διάρκεια της τελευταίας εικοσαετίας, στις τάξεις της ελληνικής πεζογραφίας θα ξεκινήσει ένας καινούργιος γύρος για τον Εμφύλιο, όπου τίποτε δεν θα πηγάζει πλέον από το άμεσο ή από το έμμεσο βίωμα (από τη χειροπιαστή εμπειρία ή από την παιδική και την εφηβική μνήμη), όπως συνέβαινε με τους συγγραφείς της πρώτης και της δεύτερης μεταπολεμικής γενιάς. Ο Εμφύλιος θα προβληθεί στις σελίδες των νεότερων πεζογράφων πρωτίστως ως ένα μνημειωμένο γεγονός και ως ιστορικό σκηνικό ανοιχτό σε πολλαπλές αναγνώσεις και ερμηνείες, προχωρώντας έτσι στη σύνθεση της διπλής ιστορικής του αλήθειας, αλλά και στην υπέρβαση του κοινωνικοπολιτικού του τραύματος. Πολλές δεκαετίες μετά τον τερματισμό του Εμφυλίου, οι καινούργιες συγγραφικές γενιές θα είναι σίγουρα σε θέση να τον αποτυπώσουν όχι σαν ζεστό και ξέχειλο αίμα, αλλά ως τετελεσμένη Ιστορία.

Αυτή η οπτική είναι που απουσιάζει εντυπωσιακά από το δεύτερο μυθιστόρημα της Σωτηρίας Μαραγκοζάκη, το οποίο εξελίσσεται σε μια φανταστική ορεινή πόλη της Βόρειας Ελλάδας με πρωταγωνιστές μια αντάρτισσα κλεισμένη σε κελί, μια πόρνη που έχει συνεργαστεί με όλο το πολιτικό κατεστημένο της περιοχής, έναν φιλελεύθερο δικηγόρο που συνειδητοποιεί σιγά-σιγά το πραγματικό πολιτικό κλίμα της σύγκρουσης, έναν φανατικό εθνικόφρονα, έναν αξιωματικό του Δημοκρατικού Στρατού Ελλάδας (ΔΣΕ) κι έναν αλαφροΐσκιωτο (έναν τρελό του χωριού) που βγάζει όλα τα δημόσια ημαρτημένα στη φόρα. Η Μαραγκοζάκη θέλει το βιβλίο της σαν ομηρικό έπος (το κατανέμει σε ραψωδίες αφιερωμένες κάθε φορά σε έναν από τους έξι ήρωες και ενσωματώνει στην αφήγηση προφορικές διηγήσεις με στοιχεία από το δημοτικό τραγούδι), ενώ είναι σαφές πως επιδιώκει με την πολυφωνία της μια πρισματική απόδοση του εμφυλιακού διακυβεύματος στη γραμμή της ένοπλης αντίθεσης μεταξύ Δεξιάς και Αριστεράς.

Παρ’ όλα αυτά, πίσω από την επιδιωκόμενη πολυφωνία διακρίνονται μόνο χονδροειδείς όγκοι: η Δεξιά εξισώνεται σχεδόν κατ’ αποκλειστικότητα με τους ταγματασφαλίτες και τους δωσίλογους (η πραγματικότητα του Εθνικού Στρατού σχεδόν απουσιάζει από τη μυθοπλασία), η Αριστερά αγιογραφείται μέσα από έναν βαριά σκιασμένο μελοδραματισμό (με μοναδικό της λάθος το ότι παρέδωσε τα όπλα στη Συμφωνία της Βάρκιζας), οι διεθνείς διαστάσεις του δράματος αποδίδονται εν γένει στην ξενοκρατία και το άπειρο πλήθος των ενδιάμεσων κρίκων του Εμφυλίου (εν τω προσώπω του φιλελεύθερου δικηγόρου) καταλήγει σε έναν μονόχνοτο θρήνο για την απανθρωπιά του αστικού καθεστώτος. Κατ’ αυτόν όμως τον τρόπο, ο Εμφύλιος όχι μόνο δεν αποτελεί σύνθεση της διπλής ιστορικής του αλήθειας και θεραπεία του τραύματος, αλλά μοιάζει και με μια εκ νέου διάνοιξη της πληγής, με μια ακατανόητη επιστροφή εκεί απ’ όπου ξεκινήσαμε. Καμία σχέση με την όντως πολυεπίπεδη και πρισματική πολυφωνία του Υπατου της Σμύρνης (2012), του πρώτου μυθιστορήματος της Μαραγκοζάκη που είναι για τη Μικρασιατική Καταστροφή.

Πρόκειται για μια ακαμψία με βαθύτερες ρίζες. Παρά την ενδελεχή ιστορική της έρευνα, βασισμένη σε βιβλιογραφικές πηγές και σε προσωπικές μαρτυρίες, καθώς και σε πολιτικά κείμενα, σε δημοσιεύματα εφημερίδων και σε ραδιοφωνικές μεταδόσεις της εποχής, η συγγραφέας δυσκολεύεται να εμψυχώσει τους έξι χαρακτήρες της, να τους σκάψει και να τους ανακινήσει εσωτερικά και πρωτίστως να συνδέσει τον ατομικό τους κόσμο με τον φλογισμένο συλλογικό περίγυρο του καιρού τους. Το αποτέλεσμα είναι αντί για ατομικά πάθη και δράματα να έχουμε μια σειρά από εναλλασσόμενα αριστερά ή δεξιά φερέφωνα πληροφοριών και ιδεολογίας που παρατάσσουν μηχανικά πεποιθήσεις, γεγονότα και αισθήματα, είτε για να τιμήσουν τους χαμένους αγώνες της Αριστεράς είτε για να αποθεώσουν το αντικομμουνιστικό μένος της Δεξιάς, μακριά από την οποιαδήποτε ψυχογραφική επεξεργασία. Αλλά το μυθιστόρημα, το οποιοδήποτε μυθιστόρημα, ακόμα περισσότερο το ιστορικό, χρειάζεται για να αναπνεύσει και να λειτουργήσει κάτι περισσότερο από αγγέλους και δαίμονες της Ιστορίας.

{SYG}Σωτηρία Μαραγκοζάκη {SYG}{TIT}Ο κλήρος του αίματος {TIT}{EKD}Εκδόσεις Πατάκη,σελ. 510, τιμή 18,80 ευρ{EKD}ώ