1.000 ημέρες και νύχτες του ισπανικού Εμφυλίου

Στις εσωτερικές σελίδες του φύλλου της 18ης Ιουλίου 1936 η βρετανική εφημερίδα «The Manchester Guardian» καταχωρούσε μια σύντομη είδηση: «Νωρίς σήμερα το πρωί το Ρόιτερ έμαθε ότι για «σοβαρούς πολιτικούς λόγους» έχει διακοπεί η τηλεφωνική σύνδεση της Ισπανίας με τον υπόλοιπο κόσμο». Δύο χρόνια, οκτώ μήνες και δύο εβδομάδες – σχεδόν 1.000 ημέρες – αργότερα, η ίδια εφημερίδα ανέφερε «Το τέλος στην Ισπανία»: το βράδυ της 29ης Μαρτίου 1939 «σε όλες τις πόλεις, κωμοπόλεις και χωριά ανέμιζε η χρυσοκόκκινη σημαία της Εθνικιστικής Ισπανίας. Η εξέγερση που είχε αρχίσει ο Φράνκο τον Ιούλιο του 1936 έληξε».

Ο Δημήτρης Φιλιππής εξιστορεί στο τελευταίο βιβλίο του όσα έγιναν στη χώρα της Ιβηρικής Χερσονήσου εκείνες τις 1.000 ημέρες και νύχτες· αναλύει τις συνέπειές τους για την Ισπανία και την Ευρώπη των παραμονών του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου· και ερμηνεύει τις ιδεολογικές, πολιτικές και ιστοριογραφικές διαμάχες της τελευταίας εικοσαετίας για τον Ισπανικό Εμφύλιο Πόλεμο, υπενθυμίζοντας τα λόγια του Πάμπλο Πικάσο λίγο μετά τη λήξη του: «Οι πόλεμοι τελειώνουν, αλλά οι εχθροπραξίες θα διαρκούν παντοτινά».

Διαθέτοντας εποπτεία της σύγχρονης ιστοριογραφικής παραγωγής και αξιοποιώντας ένα αντιπροσωπευτικό φάσμα τεκμηρίων, ο συγγραφέας προσεγγίζει την πολυπλοκότητα και τα διαφορετικά επίπεδα της σύγκρουσης με βάση τις έννοιες της διαίρεσης, της διχόνοιας και του διχασμού της «πληθυντικής Ισπανίας». Η έννοια της «πληθυντικής Ισπανίας» διαφαίνεται στον ορισμό του Ισπανικού Εμφυλίου Πολέμου που προτείνει: ήταν «η σύγκρουση της δεξιάς αντίληψης για την Ισπανία με τις αριστερές αντιλήψεις για τις Ισπανίες και, παράλληλα, η σύγκρουση αυτών των αριστερών αντιλήψεων μεταξύ τους και της κάθε μιας με τον εαυτό της».

Εντάσεις και διαιρέσεις

Στο βιβλίο αναδεικνύονται συστηματικά οι εντάσεις που τον Ιούλιο του 1936 πυροδότησαν την ένοπλη ρήξη στο εσωτερικό μιας χώρας ήδη για σχεδόν ενάμιση αιώνα διαιρεμένης από επάλληλες ταξικές, θρησκευτικές, περιφερειακές και εθνοτικές διαφορές. Η πολιτική ισχύς παρέμενε συγκεντρωμένη στα χέρια της γαιοκτητικής αριστοκρατίας και των επαγγελματικών τάξεων που κυριαρχούσαν σε ένα εξαιρετικά συγκεντρωτικό κράτος, το οποίο στηριζόταν στους δύο πυλώνες του ισπανικού συντηρητισμού – την Καθολική Εκκλησία και τον Στρατό. Ενδεικτικοί ήταν οι αριθμοί των πραξικοπημάτων, των εμφυλίων πολέμων και των εμφυλίων ταραχών στην Ισπανία από το 1800 ως το 1936: σε αυτά τα 136 χρόνια, η χώρα είχε υποστεί 52 στρατιωτικά πραξικοπήματα, τρεις εμφυλίους – τους Καρλικούς Πολέμους του 19ου αιώνα – και δώδεκα περιπτώσεις συντομότερων και λιγότερο εκτεταμένων εμφύλιων συγκρούσεων. Ο Εμφύλιος Πόλεμος του 1936-1939 ήλθε να συμπυκνώσει σχεδόν ενάμιση αιώνα «παθιασμένων σπαραγμών της Ισπανίας».

Στις αρχές του 20ού αιώνα ο αυξανόμενος βιομηχανικός και εμπορικός πλούτος των Καταλανών και των Βάσκων είχε εδραιώσει δύο πόλους αντίστασης στην παραδοσιακή ηγεμονία της Καστίλης-Λεόν. H ανάδυση ενός αυξανόμενου βιομηχανικού εργατικού δυναμικού στη Βόρεια Ισπανία και στα μεγάλα αστικά κέντρα αύξησε την πίεση που ήδη ασκούσαν οι αγρότες για μια δικαιότερη αναδιανομή γης και πλούτου. H προσμονή φάνηκε να πλησιάζει στην υλοποίησή της το 1931 με την πτώση της μοναρχίας και την εγκαθίδρυση της Β΄ Ισπανικής Δημοκρατίας. Οσα ακολούθησαν και οι μεταγενέστερες αντιπαραθέσεις για τα αίτια, την εξέλιξη, τις συνέπειες και τις σημασίες τους αποτελούν τη «μεγάλη εικόνα» του Ισπανικού Εμφυλίου Πολέμου που ο συγγραφέας συνθέτει σε τέσσερις θεματικές ενότητες.

Η «συμφωνία σιωπής»

Στην πρώτη αναλύει τη διαρκή ιστοριογραφική αντιπαράθεση για την έκταση των απωλειών και των καταστροφών του Εμφυλίου, τις συνέπειες και την προέκτασή τους στην περίοδο της δικτατορίας του Φρανθίσκο Φράνκο (1939-1975). Η ιδεολογική και ιστοριογραφική σύγκρουση για την αποκατάσταση της ιστορικής μνήμης ή ενάντια στη διαστρέβλωσή της «συνεχίζεται στα τυπογραφεία» από όπου ξεπηδούν άλλοτε νηφάλιες και τεκμηριωμένες προσεγγίσεις και άλλοτε ιδεολογικές ή απολογητικές εκδοχές και αφηγήματα του παρελθόντος. Στη δεύτερη ενότητα ο Φιλιππής ανιχνεύει την πορεία προς τη ρήξη στην περίοδο από το 1931 ως το στρατιωτικό πραξικόπημα της 18ης Ιουλίου 1936· παράλληλα, σκιαγραφεί τις μεταμορφώσεις της ιδεολογίας και της πράξης του καθεστώτος του στρατηγού Φράνκο από τον «μετεμφύλιο πρωτοφρανκισμό» της περιόδου 1939-1951 ως τον «ώριμο φρανκισμό» του 1951-1975. Ενώ μετά τη νίκη των Εθνικιστών το 1939 οι «ηττημένες Ισπανίες της Δημοκρατίας, της μεταρρύθμισης και της επανάστασης» οδηγούνταν στην εξορία, η μακροημέρευση του καθεστώτος στηρίχτηκε στον «μεγάλο φόβο»: «ή Καουντίγιο ή Εμφύλιος». Μετά τον θάνατο του δικτάτορα το 1975, η μετάβαση στη δημοκρατία βασίστηκε στη «συμφωνία της σιωπής» μεταξύ νικητών και ηττημένων του Εμφυλίου, ενώ η μεταπολίτευση εδραιώθηκε πάνω στην εκούσια απουσία της ιστορικής μνήμης.

«Πληθυντική Ισπανία»

Στην ίδια ενότητα εξετάζεται η ιδιαιτερότητα του Ισπανικού Εμφυλίου με αναφορά στα διαφορετικά χαρακτηριστικά της σύγκρουσης στην «πληθυντική Ισπανία»: διαφορετική ήταν η φύση, ο χαρακτήρας και τα διακυβεύματα της ρήξης στην αναρχοαυτόνομη Καταλωνία, διαφορετικά ήταν όλα αυτά στην παραδοσιακή, συντηρητική και καθολική Βασκική, διαφορετικά ήταν στις δεξιές περιφέρειες της Ναβάρας, της Καστίλης-Λεόν και της Γαλικίας, διαφορετικά «στους χώρους της κολεκτίβας και της επανάστασης» στην Καταλωνία, στην Αραγονία και στην Ανδαλουσία, και διαφορετικά στις τρεις πόλεις που διαδοχικά υπήρξαν οι πρωτεύουσες της Ισπανίας των Δημοκρατικών – Μαδρίτη, Βαλένθια, Βαρκελώνη. Η μεγαλύτερη αντίθεση, ωστόσο, εντοπίζεται στους στόχους του πολέμου που διεξήγαγαν Δημοκρατικοί και Εθνικιστές. Ο πόλεμος του Φράνκο και του δεξιού συνασπισμού ήταν επιθετικός και είχε εξαρχής ως στόχο τη νίκη μέσω της φυσικής εξόντωσης όσο το δυνατόν περισσότερων Δημοκρατικών. Ο πόλεμος «του επαναστατικού Λαϊκού (πολύ)Μετώπου της Αριστεράς» ήταν αμυντικός και είχε ως στόχο την αποφυγή της ήττας ως την έκρηξη ενός ευρωπαϊκού πολέμου που θα έφερνε στο πλευρό των Δημοκρατικών άλλες ευρωπαϊκές δυνάμεις.

Οι τέχνες της βίας και τα τρία «δ»

Υπό τον εύστοχο τίτλο «Ο μαλακός καμβάς της Γκουέρνικα: οι τέχνες της βίας, οι τεχνικές της εξόντωσης, οι επιχειρήσεις», στην τρίτη ενότητα ο συγγραφέας αναφέρεται στη στρατιωτική και πολιτική εξέλιξη του πολέμου και προτείνει την ερμηνεία του για την έκβασή του. Η νίκη του Φράνκο οφειλόταν πολύ περισσότερο στις διπλωματικές και διεθνείς παραμέτρους της σύγκρουσης – την άμεση και διαρκή επέμβαση της Γερμανίας και της Ιταλίας στο πλευρό των Εθνικιστών, την ανεπαρκή σοβιετική επέμβαση στο πλευρό των Δημοκρατικών και τη «μη επέμβαση» της Βρετανίας και της Γαλλίας – αλλά και στους τρόπους με τους οποίους η κάθε πλευρά χρησιμοποίησε τα εργαλεία της κατασκοπείας και της προπαγάνδας. Στην τελευταία ενότητα διερευνώνται τα αίτια της «ισπανο-σπανιόλικης» σύγκρουσης, τα οποία ο συγγραφέας αποδίδει στα «τρία Δ» που συμπεριλαμβάνει στον υπότιτλο του βιβλίου: τη Διχόνοια των κοινωνικών τάξεων και τη Διαίρεση των εθνοτήτων της Ισπανίας που αποκρυστάλλωσαν τον εθνικό Διχασμό της χώρας ολόκληρης και του έδωσαν τη μορφή ανοικτού εμφυλίου πολέμου το 1936.

Το εκτενές Παράρτημα του βιβλίου περιλαμβάνει ένα γλωσσάριο πολιτικών και εργατικών κομμάτων και σχηματισμών της Ισπανίας, όρων και εννοιών της ισπανικής πολιτικής, κοινωνικής και πολιτισμικής ιστορίας, καθώς και ένα συνοπτικό σχήμα περιοδολόγησης. Με ελκυστική γραφή, θεματική προσέγγιση και ερμηνευτική πρόταση, το βιβλίο εξιστορεί, αναλύει και ερμηνεύει μια σύνθετη και πολυεπίπεδη ιστορική πραγματικότητα με τρόπο επωφελή τόσο για τους γνώστες του αντικειμένου όσο και για ένα ευρύτερο αναγνωστικό κοινό.

Ο κ. Θανάσης Δ. Σφήκας είναι καθηγητής Ιστορίας στο Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης.

{SYG}Δημήτρης Φιλιππής{SYG}{TIT}Ισπανικός Εμφύλιος (1936-1939). Διαίρεση, διχόνοια και διχασμός στην Ισπανία του 20ού αιώνα{TIT}{EKD}Εκδόσεις Εστίας, 2020, σελ. 224, τιμή 15 ευρ{EKD}ώ

Η ελληνική στάση απέναντι στη σύγκρουση

Στην εξιστόρηση του Φιλιππή «παρεμπίπτει» η Ελλάδα της 4ης Αυγούστου. Η κυβέρνηση του Ιωάννη Μεταξά ενθάρρυνε το ελληνικό λαθρεμπόριο με τους Δημοκρατικούς της Ισπανίας, ενώ ο δικτάτορας προσπαθούσε να πείσει για την αναγκαιότητα του καθεστώτος προβάλλοντάς το ως το μοναδικό μέσο αποτροπής εμφυλίου πολέμου και στην Ελλάδα.