Ψέματα και αυταπάτες

«Μπορείτε να μας κατηγορήσετε για αυταπάτες, όχι ότι δεν τηρήσαμε την εντολή [για σκληρή διαπραγμάτευση] και είπαμε ψέματα», Αλέξης Τσίπρας

«Τίποτα δεν είναι τόσο δύσκολο όσο να μην εξαπατά κανείς τον εαυτό του», Λ. Βιτγκενστάιν

Τι είναι χειρότερο: να εξαπατάς ή να αυταπατάσαι; Η εξαπάτηση είναι απλή: έχεις μια πεποίθηση (π.χ. για την επιβολή κομματικού κράτους στο Δημόσιο) την οποία προσπαθείς να αποκρύψεις από τους άλλους, διακηρύσσοντας την αντίθετή της (π.χ. ότι πιστεύεις στην αξιοκρατία). Η αυταπάτη είναι πιο σύνθετη (και παράδοξη) εφόσον ο εξαπατών και ο εξαπατώμενος ταυτίζονται.

Στην αυταπάτη το άτομο υιοθετεί ψευδείς πεποιθήσεις: πείθω τον εαυτό μου να πιστέψει κάτι αναληθές. Παραδείγματος χάριν, αν και έχω ικανά στοιχεία για το αντίθετο, πιστεύω ότι ο Νίκος είναι καλός φίλος, γιατί πάνω απ’ όλα επιθυμώ να έχω τη φιλία του. Η αυταπάτη δεν είναι ένα νοητικό σφάλμα, όπως η εσφαλμένη ερμηνεία στατιστικών δεδομένων, αλλά συνιστά ηθικό ατόπημα, εφόσον το άτομο, αρνούμενο την εμπειρική πραγματικότητα, αρνείται να αναλάβει την ευθύνη των επιλογών του και να βιώσει την αγωνία που τη συνοδεύει. Προτιμά τη βολή από την ελευθερία.

Με τη δήλωσή του ο κ. Τσίπρας υπονοεί ότι το ψέμα είναι χειρότερο από την αυταπάτη, διότι το ψέμα προϋποθέτει πρόθεση, ενώ η αυταπάτη όχι. Ενώ ο ψεύτης χρεώνεται κακές προθέσεις, ο αυταπατώμενος χρεώνεται, πιο ελαφριά, κακή εκτίμηση της κατάστασης. Ετσι η ευθύνη για τυχόν δυσάρεστα αποτελέσματα δεν είναι του αυταπατωμένου, αλλά εξωγενών παραγόντων (π.χ. δυσμενούς συσχετισμού δυνάμεων).

Μπορεί ο αυταπατώμενος να μην έχει απαραίτητα κακές προθέσεις, αλλά διακρίνεται από κάτι άλλο: την άρνηση να αναλάβει την ευθύνη των επιλογών του (αυτό που οι υπαρξιστές ονομάζουν «κακοπιστία»). Η «κακοπιστία» είναι η άρνηση του ατόμου να ασκεί την ελευθερία των επιλογών του, προτιμώντας να βολεύεται με ό,τι επιφανειακά το ικανοποιεί. Οταν αρνούμαι να αντικρίσω την πραγματικότητα επειδή πρωτίστως θέλω να διατηρήσω την αυτοαντίληψή μου, αρνούμαι να επιλέξω συνειδητά μια άλλη στάση ζωής. Δείτε λ.χ. τον χαρακτήρα του Γουίλι Λόμαν στο υπέροχο θεατρικό έργο του Αρθουρ Μίλερ «Ο θάνατος του εμποράκου». Ο Γουίλι είναι ένας μέτριος πωλητής, με μέτριες επιδόσεις στις κοινωνικές σχέσεις, ο οποίος όμως νομίζει ότι είναι ακριβώς το αντίθετο. Ακόμη χειρότερα, προβάλλει τις αυταπάτες του στους γιους του. Οι προθέσεις του είναι καλές, αλλά τα αποτελέσματα είναι καταστρεπτικά για τον ίδιο και την οικογένειά του. Ο Γουίλι έκτισε όλη του τη ζωή στα ψέματα που έλεγε στον εαυτό του. Ηθελε να μετάσχει στο «αμερικανικό όνειρο», όχι να ζήσει τη ζωή του με βάση τις δικές του προτιμήσεις και δεξιότητες. Η άκριτη προσχώρηση στον συλλογικό μύθο στρεβλώνει την αυτοκατανόησή του.

Η «κακοπιστία» του Γουίλι Λόμαν συνίσταται στο ότι έχει την ελευθερία να επιλέξει πώς θέλει να ζήσει αλλά συμβιβάζεται με τον τρόπο ζωής τον οποίο του υποδεικνύει ένα δανεικό όνειρο (το «αμερικανικό») που του παρέχει η περιρρέουσα κουλτούρα. «Δεν γνώριζε τον εαυτό του» λέει στην κηδεία του ένας από τους γιους του. Χειρότερα: δεν θέλησε να μάθει τον εαυτό του. Οποιος, αντιθέτως, προτάσσει τη στοχαστική ευθύνη των επιλογών του έναντι της προσχώρησης σε συλλογικούς μύθους ή της εμμονής σε ιδεολογικά σχήματα πασχίζει να διατηρεί υγιή επαφή με την πραγματικότητα –να γνωρίζει τις δυνατότητές του, τους συσχετισμούς, τα διακυβεύματα. Η απαλλαγή από τα «δεσμά των ψευδαισθήσεων» είναι έργο ζωής για ένα έλλογο ον.

Η επίκληση της αυταπάτης από τον κ. Τσίπρα δεν ελαφρύνει την ευθύνη του. Αν, αυταπατώμενος, νομίζω ότι είμαι εξαιρετικός οδηγός και οδηγώ ριψοκίνδυνα, δεν είμαι λιγότερο ηθικά υπεύθυνος για ένα ατύχημα από το άτομο που δεν γνωρίζει να οδηγεί αλλά, παραπλανώντας έναν φίλο του, δανείστηκε το αυτοκίνητό του και προκάλεσε ατύχημα. Το ψέμα του δευτέρου διαφέρει από την αυταπάτη του πρώτου, αλλά και τα δύο είναι ηθικώς προβληματικά. Ως ηθικός δρων, ένας κυβερνήτης είναι υπεύθυνος για την έλλειψη γνώσης του. Αν η επιθυμία του να διατηρήσει ανέπαφη την ιδεοληψία του τον οδηγεί σε ψευδαισθήσεις (σε άγνοια της πραγματικότητας), γίνεται επικίνδυνος για τη χώρα του.

Γιατί, κύριε Τσίπρα, δεν διαβάσατε σωστά τον συσχετισμό δυνάμεων στην Ευρώπη; Γιατί εμμείνατε σε μαξιμαλιστικούς στόχους μέχρι τέλους, παρά τις προειδοποιήσεις των δανειστών ότι δίνετε υποσχέσεις με δικά τους χρήματα; Τι θα κάνατε διαφορετικά σήμερα με τη γνώση που τώρα αποκομίσατε; Τα ερωτήματα αυτά είναι σημαντικά για όποιον ενδιαφέρεται να απαλλαγεί από αυταπάτες.

Αμφιβάλλω αν ο κ. Τσίπρας έχει τέτοια διάθεση. Αν την είχε, ο λόγος του θα ήταν πιο αναστοχαστικός και η πολιτική του συμπεριφορά διαφορετική, μετά την ήττα του το καλοκαίρι του 2015. Νομίζει ότι, ομολογώντας δήθεν τις αυταπάτες του και αρνούμενος την κατηγορία του ψεύτη, μειώνει την ηθικοπολιτική βαρύτητα της ευθύνης του για την ολέθρια αποτυχία του. Λησμονεί όμως ότι και ο ψεύτης και ο αυταπατώμενος λένε ψέματα: ο ψεύτης στους άλλους, ο αυταπατώμενος στον εαυτό του. Βλάπτουν και οι δύο τη Συρία το ίδιο…

Ο κ. Χαρίδημος Κ. Τσούκας είναι καθηγητής στα πανεπιστήμια Κύπρου και Warwick, και συγγραφέας του βιβλίου «Η Τραγωδία των Κοινών» (Ικαρος).