Το 2015 υπήρξε έτος συρροής σημαντικών επετείων, που μας έδωσαν την ευκαιρία να ανακαλέσουμε στη μνήμη μας και να ξανασκεφτούμε τη σημασία και τον συμβολισμό κοσμοϊστορικών στιγμών στη συλλογική διαδρομή του ευρωπαϊκού κόσμου. Θυμηθήκαμε το Βατερλό και τη Magna Carta. Καθώς το έτος κλίνει προς τη δύση του, καλό θα ήταν να θυμηθούμε και μια άλλη επέτειο, σημαντική για τον πνευματικό ελληνισμό. Το 2015 συμπληρώθηκαν δύο αιώνες από τη γέννηση τον ίδιο χρόνο, 1815, των δύο «νομοθετών», θα μπορούσε να λεχθεί, της ιστορικής σκέψης του νεότερου ελληνισμού, του Κωνσταντίνου Παπαρρηγόπουλου και του Μάρκου Ρενιέρη. Ο Κωνσταντίνος Παπαρρηγόπουλος γεννήθηκε στην Κωνσταντινούπολη σε φαναριώτικο περιβάλλον. Ο Μάρκος Ρενιέρης, κρητικής καταγωγής, γεννήθηκε στην Τεργέστη. Και των δύο οι οικογένειες βίωσαν με δραματικούς τρόπους την εθνεγερσία του 1821. Του μικρού Παπαρρηγόπουλου ο πατέρας Δημήτριος, γεννημένος στη Βυτίνα, επιτυχημένος τραπεζίτης στην Κωνσταντινούπολη, μαζί με τον μεγαλύτερο γιο του Μιχαήλ και τον αδελφό του Ιωάννη έπεσαν θύματα της αντεκδίκησης των οθωμανικών Αρχών για την έκρηξη της Επανάστασης. Του Μάρκου Ρενιέρη ο θείος Νικόλαος έδρασε στην επαναστατημένη Κρήτη ως αρμοστής της ελληνικής πολιτείας το 1829.
Οι δύο νέοι, διαμορφωμένοι πνευματικά στην ευρυχωρία της ελληνικής διασποράς, στην Οδησσό ο Παπαρρηγόπουλος, στη Βενετία ο Ρενιέρης, ωθήθηκαν από την κεντρομόλο δύναμη που προσείλκυε τη νεολαία του ελληνισμού στο ελληνικό βασίλειο μετά το 1830. Ηταν η δύναμη του ελληνικού πατριωτισμού που ανάβλυζε από την αγάπη της ελευθερίας, την οποίαν οι ελπίδες του ελληνισμού ταύτιζαν με τις προοπτικές του ανεξάρτητου βασιλείου. Οι σταδιοδρομίες και των δύο στη νεοπαγή ελληνική επικράτεια απέβησαν λαμπρές. Καθηγητής της Ιστορίας του ελληνικού έθνους στο Πανεπιστήμιο Αθηνών ο Παπαρρηγόπουλος και πρύτανης το έτος 1872-1873, διοικητής της Εθνικής Τραπέζης, καθηγητής στη Νομική Σχολή και πρέσβης στην Κωνσταντινούπολη ο Ρενιέρης, πρωταγωνίστησαν στη συγκρότηση της εθνικής κοινότητας και την αποσαφήνιση της εθνικής πολιτικής κατά τη διαδρομή ολόκληρου του 19ου αιώνα.
Οι δρόμοι τους διασταυρώθηκαν κατ’ επανάληψη στην επιτέλεση της εθνικής αποστολής στην οποία ο καθένας τους έταξε τον εαυτό του. Στην έκδοση του περιοδικού Spectateur d’ Orient, στον Σύλλογον προς διάδοσιν των Ελληνικών Γραμμάτων, στο περίφημο συνέδριο των ελληνικών συλλόγων το 1879, οι Παπαρρηγόπουλος και Ρενιέρης βρέθηκαν συναγωνιστές. Από τέτοιες προσωπικότητες διαπλάστηκε ιδεολογικά ο ελληνισμός κατά την «εκατονταετηρίδα της ελευθερίας των εθνών», όπως είχε χαρακτηρίσει ο Κοραής τον 19ο αιώνα, και προετοιμάστηκε με την καλλιέργεια του φρονήματος και των οραματισμών για τις εξορμήσεις της εθνικής ολοκλήρωσης τον επόμενο αιώνα. Ιδιαίτερα σημαντική υπήρξε η ενεργός συμβολή του Ρενιέρη και στους αγώνες της Κρήτης για την εθνική της αποκατάσταση, ιδίως η δράση του κατά την Κρητική Επανάσταση του 1866.Η συμβολή στους αγώνες του αλύτρωτου ελληνισμού θα μπορούσε να θεωρηθεί η έμπρακτη εκδήλωση μιας βαθύτερης φιλοσοφίας για την ιστορική αποστολή του ελληνικού έθνους της οποίας διαμορφωτές υπήρξαν οι δύο γόνοι του ευρύτερου ελληνισμού που είχαν γεννηθεί το 1815. Πρόκειται για την ιστορική θεωρία της εθνικής ενότητας την οποία επεξεργάστηκαν και διατύπωσαν στο συγγραφικό τους έργο, ο μεν Ρενιέρης κατ’ εξοχήν στο έργο Φιλοσοφία της Ιστορίας. Δοκίμιον (1841), ο δε Παπαρρηγόπουλος στην πεντάτομη Ιστορία του ελληνικού έθνους (1861-1874, β’ έκδ. 1885-1887).
Τα έργα αυτά, ιδωμένα στα συμφραζόμενα της εποχής τους, αποτελούν πραγματικά τα αγκωνάρια της ελληνικής ιστορικής αυτογνωσίας. Και όμως η σημερινή ελληνική διανόηση τον μεν Ρενιέρη απλώς αγνοεί, τον δε Παπαρρηγόπουλο αναφέρει μόνο για να του προσάψει ευθύνες που δεν του αναλογούν ως προς την απλούστευση και ιδεολογική χειραγώγηση της ιστορικής παιδείας και γνώσης. Διατηρώ σοβαρές αμφιβολίες κατά πόσον όσοι αναφέρονται με αυτόν τον τρόπο στον Παπαρρηγόπουλο έχουν διαβάσει έστω και μια σελίδα του έργου του. Σε λίγο μάλιστα οι νεότερες γενιές θα αδυνατούν να διαβάσουν τα κείμενα της Ελληνικής Γραμματείας του 19ου αιώνα, λόγω άγνοιας της λόγιας γλώσσας στην οποία έχουν γραφεί, και ο Παπαρρηγόπουλος θα περιπέσει πλέον στη λήθη.
Οι «νομοθέτες» της ιστορικής παιδείας του νέου ελληνισμού θα άξιζαν μια σοβαρότερη αντιμετώπιση. Ο Ρενιέρης, εμπνευσμένος από τη Φιλοσοφία της Ιστορίας του ιταλικού ρομαντισμού, τονίζει την ανάγκη της υπέρβασης του ατομικισμού και την επίτευξη της οργανικής ενότητας στη συλλογική ζωή. Σε ό,τι αφορά τον ελληνισμό η ενότητα θα αποτελούσε την απάντηση τόσο στα φιλοσοφικά όσο και στα πολιτικά προβλήματα που αντιμετώπιζε το έθνος και θα συνέβαλλε στην πραγμάτωση της ιστορικής του αποστολής. Η τελεολογία αυτή ακριβώς υπήρξε το φιλοσοφικό υπόβαθρο και του ιστοριογραφικού επιτεύγματος του Παπαρρηγόπουλου. Στην επιβλητική του σύνθεση, αναστυλώνει την ενότητα του ελληνικού έθνους στην ιστορική διαχρονία, συνδέοντας τον σύγχρονο ελληνισμό με τον αρχαίο διά της δράσης του μεσαιωνικού ελληνισμού στους κόλπους της Ανατολικής Ρωμαϊκής αυτοκρατορίας. Ετσι καθιερώνεται το τρίσημο σχήμα της ελληνικής συνέχειας κυρίως με την αποκατάσταση του Βυζαντίου ως του κορμού της ιστορίας του ελληνισμού. Η συνέχεια, όπως τονίζει ο Παπαρρηγόπουλος, υπήρξε γλωσσική και πολιτισμική, όχι φυλετική. Το ιστορικό περίγραμμα που επεξεργάστηκε ο Παπαρρηγόπουλος ρίζωσε τόσο αποτελεσματικά στην ελληνική συνείδηση ώστε μέχρι σήμερα αποτελεί το πλαίσιο εντός του οποίου καταλαβαίνουμε τον εαυτό μας. Οι σελίδες του εθνικού ιστοριογράφου αποτελούν το σημαντικότερο θεμέλιο ιστορικής παιδείας που διαθέτει η νεοελληνική πνευματική παράδοση και η αγνόησή του ως αντικειμένου διαλόγου και προβληματισμού συνεπάγεται επικίνδυνο ιστορικό αναλφαβητισμό.
Ο αναγνώστης που θα σκύψει στις σελίδες του Παπαρρηγόπουλου θα εκπλαγεί ίσως με την ανακάλυψη και των κρίσεων του εθνικού ιστοριογράφου για την εποχή του: «το έθνος ανεδείχθη εν τοις χρόνοις της δουλείας υπέρτερον ή από των χρόνων της απελευθερώσεως και εφεξής» ή «από του θανάτου του Κυβερνήτου, το Ελληνικόν έθνος ή εική και ως έτυχεν ή ουδόλως εκυβερνήθη».
Είναι και οι κρίσεις αυτές ένας ουσιώδης λόγος για να θυμόμαστε τον Κωνσταντίνο Παπαρρηγόπουλο και να στοχαζόμαστε σοβαρά πάνω στο έργο, τις ιδέες και την ιστορική του κρίση.
Ο κ. Πασχάλης Κιτρομηλίδης είναι καθηγητής Πολιτικής Επιστήμης στο Πανεπιστήμιο Αθηνών.

ΕΝΤΥΠΗ ΕΚΔΟΣΗ