Συμπληρώνονται τη χρονιά τούτη 500 χρόνια από την έκδοση της Ουτοπίας του Τόμας Μορ το 1516. Επί μισή χιλιετία η ανθρωπότητα έζησε με την ουτοπική σκέψη στο μαξιλάρι της. Ο Peter Burke, στην Ιστορία του Μέλλοντος, αλλά και άλλοι ιστορικοί, αποδίδει και τη γέννηση του μέλλοντος εκείνη την εποχή. Eως τότε το μέλλον θεωρούνταν προδιαγεγραμμένο. Εκτοτε μπορούσε να προσχεδιαστεί, να διερευνηθεί με πιθανότητες, να επινοηθεί. Η Ουτοπία ήταν μια ένδειξη αυτής της νέας διανοητικής στάσης. Σχετίζεται άμεσα με το μεγάλο κοινωνικό πρόβλημα της Αγγλίας τον 15ο και τον 16ο αιώνα, δηλαδή με τις περιφράξεις της αγροτικής γης (encolosures). Αναφέρεται με σαφήνεια στις κοινωνικές συνέπειες της ιδιωτικοποίησής της. Καταστροφή της γεωργίας, επομένως έλλειψη σιτηρών και ακρίβεια των αγροτικών προϊόντων, μαζική έξοδος των χωρικών, αναπτυσσόμενος κύκλος παραβατικότητας και καταστολής από την ανέχεια και την ανεργία στις πόλεις. «Τα πρόβατα έγιναν αδηφάγα, τρώνε ακόμη και ανθρώπους». Πολλές ουτοπίες, όπως αυτή, θέτουν με μεγάλη σαφήνεια και επιμονή το πρόβλημα του τι να γίνει, της αλλαγής της πραγματικότητας, με μαθήματα που αντλούν από την ίδια την πραγματικότητα.
Ο συσχετισμός με την τύχη του αγροτικού πληθυσμού δεν είναι η μοναδική αναφορά στην εποχή. Η εξερεύνηση της Αμερικής, του Νότιου Ημισφαίριου και των νησιωτικών αρχιπελαγών του Ειρηνικού βρήκε απήχηση με άμεσες αναφορές σε όλα τα ουτοπικά μυθιστορήματα. Οι περιγραφές των ιθαγενών κοινωνιών διαβάστηκαν ως ουτοπικά κείμενα, και η Αμερική υπήρξε τόπος έμπνευσης και εφαρμογής ουτοπικών οραμάτων. Ηταν η γη της επαγγελίας και η Νέα Ιερουσαλήμ για τους πουριτανούς και τις πολυάριθμες προτεσταντικές αιρέσεις της Ευρώπης. Η μακροβιότερη, και ξεχασμένη σήμερα, ουτοπική πολιτεία δημιουργήθηκε από τους Ιησουίτες στις όχθες του Ρίο ντε λα Πλάτα (σημερινή Παραγουάη) το 1607 και επέζησε ως το 1767. Τέλος, ο ουμανισμός, η γοητεία των πρώτων έντυπων ελληνικών βιβλίων και η ανάγνωση της Πολιτείας του Πλάτωνα λειτούργησαν ως διανοητική δεξίωση των ουτοπικών εγχειρημάτων. Ολες λίγο-πολύ οι ουτοπίες εγγράφονται ή εξερευνούν και δοκιμάζουν τα όρια των ιστορικών διανοητικών δυνατοτήτων της εποχής τους. Παρόμοια δοκιμασία ορίων είναι, στο κείμενο της Ουτοπίας, η θεώρηση πως ο εκχρηματισμός των παραγωγικών σχέσεων είναι η αιτία της αύξησης των κοινωνικών ανισοτήτων, καθώς και η προβολή της κοινοκτημοσύνης ως εναλλακτικού κοινωνικού μοντέλου.
Ωστόσο το κείμενο αποτελεί μια κριτική της εποχής, αλλά με αφετηρία εκτός εποχής. Δηλαδή ο συγγραφέας αποσύρεται, εξέρχεται από το σύστημα της εποχής και ασκεί κριτική, όχι μόνο στις πρακτικές του, αλλά και στις προϋποθέσεις του. Ας θυμηθούμε εδώ πώς περιγράφει την κριτική ο Φουκό στο δοκίμιό του «Τι είναι κριτική;». Ως αναστολή της διαδικασίας απόφασης προκειμένου να αναστοχαστούμε τη συγκρότηση του προβλήματος πάνω στο οποίο πρέπει να αποφανθούμε. Είναι μια «επιστροφή στα βασικά», συζήτηση εκ νέου των αρχικών παραδοχών.
Πρακτικός ή κριτικός;


Στην Ουτοπία ο διάλογος του πρώτου μέρους ανάμεσα στον ίδιο τον συγγραφέα που εμφανίζεται ως λογοτεχνική περσόνα στο κείμενο υπό την ιδιότητά του ως συμβούλου της εξουσίας, και του αφηγητή της ουτοπικής ιστορίας, είναι πολύ κατατοπιστική για το εντός και εκτός της κριτικής. Εντός σημαίνει συμμετοχή στο παιχνίδι της εξουσίας, προσπάθεια μεταρρυθμίσεων, έστω και αν ματαιωθούν, αναζήτηση εφικτών λύσεων, δηλαδή προτάσεων που παίρνουν υπόψη τους ιστορικά δεδομένα και περιορισμούς.

– Ραφαήλ: Η φιλοσοφία (διάβαζε η ριζική κριτική) δεν έχει θέση στις αυλές των ηγεμόνων.

– Μορ: Υπάρχει όμως μια άλλη φιλοσοφία, η οποία γνωρίζει πώς να σταθεί στη σκηνή και πώς να πολιτευτεί… Επειδή δεν μπορείς να παίξεις στο έργο που έχεις στο μυαλό σου, μην αρνηθείς να παίξεις όσο το δυνατό καλύτερα τον ρόλο σου στο έργο που έχει ανεβεί. Αν οι άρρωστες νοοτροπίες και τα εμπεδωμένα ελαττώματα δεν μπορούν να ξεριζωθούν, όπως θα ήθελες, δεν πρέπει να εγκαταλείψεις τα δημόσια πράγματα, για τον ίδιο λόγο που δεν πρέπει κανείς να εγκαταλείπει το καράβι στη θύελλα επειδή δεν μπορεί να ελέγξει και να κατευθύνει τους ανέμους όπως θέλει… Αν δεν μπορείς να κάνεις τα πράγματα να πάνε καλά, μπορείς να εμποδίσεις να πάνε όσο το δυνατόν λιγότερο άσχημα.

– Ραφαήλ: Στις αυλές δεν ανέχονται ανθρώπους με επιφυλάξεις. Ούτε χώρος για συγκαλύψεις υπάρχει, ούτε για παραβλέψεις. Πρέπει να στηρίζει κανείς ανοικτά τις χειρότερες συμβουλές και να συναινεί στα πιο σκοτεινά σχέδια… Οταν βρίσκεται κανείς δεσμευμένος σε ένα τέτοιο περιβάλλον θα διαπιστώσει ότι είναι πολύ μακριά από το να μπορεί να διορθώσει πράγματα, ότι ο συγχρωτισμός αργά ή γρήγορα θα τον διαφθείρει και ότι, αν παρ’ όλα αυτά παραμένει αθώος, θα πρέπει να μοιραστεί την ευθύνη για όσα βαρύνονται εξ ολοκλήρου οι άλλοι.
Στον διάλογο αυτόν μπορούμε να δούμε την τοπολογία της προβληματικής του ζεύγους κοινωνικές μεταρρυθμίσεις/ ριζοσπαστική κριτική, η οποία διασταυρώνεται με το διλημματικό ζεύγος που αφορά τη λειτουργία της κριτικής ως εξόδου από –ή ως δέσμευσης στο αντικείμενό της. Εν τέλει αφορά τα διλήμματα των διανοουμένων: ρόλος κριτικού διανοούμενου ή ρόλος πρακτικού διανοούμενου; Απόσυρση ή συμμετοχή; Ο διάλογος έχει μάλιστα τη σημασία μιας μαρτυρίας (με το βάρος που έχει η χριστιανική προέλευση της λέξης) γιατί προέρχεται από έναν λόγιο που βρέθηκε στο επίκεντρο της εξουσίας, που λειτούργησε ως σύμβουλος και ταυτόχρονα ως κριτικός της εξουσίας, και ο οποίος πλήρωσε τις ηθικές δεσμεύσεις του. Εκτελέστηκε από τον Ερρίκο τον 8ο στον Πύργο του Λονδίνου το 1535.
Η πολυτιμότητα του έργου


Η Ουτοπία του Μορ έγινε ένα κλασικό κείμενο, όχι μόνο γιατί εισάγει ένα νέο γραμματειακό είδος, τις ουτοπικές νουβέλες και έναν καινούργιο όρο, την ουτοπία και τα παράγωγά της. Ούτε μόνο γιατί εισάγει για πρώτη φορά την κοινωνική διαφοροποίηση πλούτου/φτώχειας που προκαλούν οι νέες παραγωγικές σχέσεις καθώς και το δίπολο εννοιών το οποίο διαπέρασε με εντάσεις ολόκληρη τη νεότερη και τη σύγχρονη εποχή. Εγινε καταστατικό κείμενο ως μια τοπολογία διλημμάτων που δηλώνονται ρητά ή υπονοούνται, και ως ένας νοητικός χάρτης μέσα από τον οποίο διαβάσαμε τον κόσμο τα τελευταία 500 χρόνια.
Ο κ. Αντώνης Λιάκος είναι καθηγητής της Ιστορίας στο Πανεπιστήμιο Αθηνών.

ΕΝΤΥΠΗ ΕΚΔΟΣΗ