Roger Martin Du Gard
Ζαν Μπαρουά
Προλεγόμενα Αλμπέρ Καμί.
Μετάφραση Κωστής Σωχωρίτης.
Εκδόσεις Πόλις, 2014,
σελ. 493, τιμή 20 ευρώ

Στο κορυφαίο θεωρητικό του έργο Μίμησις (1946) ο Εριχ Αουερμπαχ έλεγε πως «καθ’ όσον ο σοβαρός ρεαλισμός της σύγχρονης εποχής δεν μπορεί να αναπαραστήσει τον άνθρωπο παρά μόνο μέσα στη συνολική πραγματικότητα, την πολιτική, την κοινωνική και την οικονομική, που είναι συγκεκριμένη και διαρκώς μεταβαλλόμενη, όπως συμβαίνει σήμερα σε οποιοδήποτε μυθιστόρημα ή κινηματογραφική ταινία –ο Σταντάλ είναι ο ιδρυτής του». Η γαλλική πεζογραφία μπορεί σήμερα να παρακμάζει, αλλά ως τα μέσα του 20ού αιώνα οι διάδοχοι του Σταντάλ εξακολουθούσαν να μας προσφέρουν έργα που αναπαριστούσαν τον άνθρωπο «μέσα στη συνολική και διαρκώς μεταβαλλόμενη πραγματικότητα». Και ένα από αυτά είναι το Ζαν Μπαρουά, το σημαντικότερο έργο του Ροζέ Μαρτέν ντι Γκαρ (1881-1958), πριν από το ανεπανάληπτο μυθιστόρημα-ποταμό Οι Τιμπό, για το οποίο κυρίως τιμήθηκε το 1937 με το βραβείο Νομπέλ (κυκλοφορεί από τις εκδόσεις της Εστίας).

Εχουν περάσει 101 χρόνια από τότε που εκδόθηκε το Ζαν Μπαρουά και 56 από τον θάνατο του συγγραφέα αλλά εξακολουθεί να παραμένει στον άτυπο κατάλογο με τα σημαντικότερα μυθιστορήματα του 20ού αιώνα, όπως και στα ριζοσπαστικότερα ως προς το ύφος και την ανάπτυξη του θέματος. Ενα βιβλίο τριαδικό, βασισμένο στην κριτική της θρησκείας, στην ανάπτυξη μιας υλιστικής φιλοσοφίας και σε ένα μείζον γεγονός που σημάδεψε την εποχή κι έφερε στο προσκήνιο το κρίσιμο ζήτημα της σημασίας και του ρόλου των διανοουμένων στην κοινωνία και την Ιστορία. Ηταν η υπόθεση Ντρέιφους.
Ερωτήματα ηθικής τάξης

Τα μεγάλα μυθιστορήματα δεν χρειάζονται περίπλοκες υποθέσεις και καταιγιστική δράση. Μπορούν μέσα από την ανάπτυξη των χαρακτήρων, την ατμόσφαιρα και την ιδιαιτερότητα της μορφής να αναδημιουργούν μια εποχή και, κυρίως, να θέτουν μείζονα ερωτήματα, όπως συμβαίνει εδώ. Το Ζαν Μπαρουά είναι μυθιστόρημα ιδεών το οποίο θέτει ερωτήματα ηθικής τάξεως και προβλήματα συνείδησης, που συνοψίζονται στο πώς ένα άτομο διαμορφώνεται από την εποχή του, πώς στα στάδια της διαμόρφωσής του διακρίνουμε τις αλλαγές που επέρχονται στην κοινωνία και πώς το ίδιο κρίνει τον εαυτό του.
Ο κεντρικός χαρακτήρας Ζαν Μπαρουά είναι τέκνο γιατρού και έχει λάβει καθολική παιδεία. Σύντομα όμως μεταστρέφεται προς τις υλιστικές φιλοσοφίες. Την ίδια εποχή έχουμε την υπόθεση Ντρέιφους, του εβραϊκής καταγωγής λοχαγού του γαλλικού στρατού που κατηγορείται από συντηρητικούς κύκλους του γαλλικού επιτελείου για κατασκοπεία υπέρ της Γερμανίας και το 1894 δικάζεται, καταδικάζεται σε ισόβια και εξορίζεται στο Νησί του Διαβόλου της Γαλλικής Γουιάνας. Τέσσερα χρόνια αργότερα, στις 13 Ιανουαρίου 1898, ο Ζολά δημοσιεύει πρωτοσέλιδο στην εφημερίδα L’Aurore το περίφημο Κατηγορώ του, ανοιχτή επιστολή στον πρόεδρο της Δημοκρατίας, όπου κατονομάζει τη σκευωρία των αξιωματικών του επιτελείου να προσαχθεί ο Ντρέιφους σε δίκη, να καταδικαστεί και να ατιμωθεί, και ζητεί την τιμωρία των πραγματικών υπευθύνων, τους οποίους επίσης κατονομάζει.
Τον Φεβρουάριο της ίδιας χρονιάς ο Ζολά δικάζεται για συκοφαντία και καταδικάζεται αλλά διαφεύγει στην Αγγλία. Αργότερα του επιτρέπεται να επιστρέψει στη Γαλλία αλλά το 1902 πεθαίνει από αναθυμιάσεις του τζακιού του. Στον Ντρέιφους δίδεται χάρη, όμως η αθώωσή του θα έλθει μερικά χρόνια αργότερα, το 1906, όταν και θα αποκατασταθεί επιστρέφοντας με τιμές στον στρατό.
Διαθήκη της «νεκρής πίστης»

Στο μυθιστόρημά του ο Ροζέ Μαρτέν ντι Γκαρ περιλαμβάνει τόσο φανταστικά όσο και πραγματικά πρόσωπα (ένα από τα τελευταία είναι και ο ίδιος ο Ζολά). Ενσωματώνει ακόμη μέρος από τα πρακτικά της δίκης του Ζολά. Ο ήρωάς του Ζαν Μπαρουά ανήκει στους νέους που τους διακατέχει το πάθος της δικαιοσύνης και τάσσονται υπέρ του Ντρέιφους. Επιπλέον, έχει χάσει την παλιά του πίστη στον Θεό. Αλλά η γαλλική κοινωνία είναι διχασμένη και ο Μπαρουά ζει τον διχασμό και τη σύγκρουση μέσα στην ίδια του την οικογένεια. Η καθολική γυναίκα του δεν συμμερίζεται τις ιδέες του και χωρίζουν. Ομως το θρησκευτικό αίσθημα έχει στη ζωή των λαών μεγαλύτερη επίδραση από όσο πιστεύουμε. Κι αν η σύγκρουση με την οργανωμένη Εκκλησία (όταν μάλιστα η τελευταία έχει δεσποτικό χαρακτήρα) μπορεί να οδηγήσει στην απόρριψη της πίστης, η απόρριψη αυτή ενδέχεται να μη διαρκέσει ως το τέλος του βίου. Γι’ αυτό και ο Μπαρουά «ανακτά» στα γεράματά του τη χαμένη του πίστη και στο τέλος συμφιλιώνεται με τη γυναίκα του. Ο,τι έχει χαθεί εν τούτοις στην πραγματικότητα είναι η πίστη στη λογική και στην επιστήμη, μια «πίστη νεκρή» όπως τονίζει ο Αλμπέρ Καμί στα προλεγόμενά του, τα οποία συνιστούν ένα εξαίρετο δοκίμιο για το έργο του Μπαρουά στο σύνολό του, αποφαινόμενος με αφοπλιστικό τρόπο: «Ο «Ζαν Μπαρουά» είναι το βιβλίο-διαθήκη της (σ.σ.: της νεκρής πίστης) στο οποίο μπορούμε να βρούμε τις συγκινητικές μαρτυρίες μιας χαμένης πίστης και τις προφητείες που μας αφορούν».
Πώς συνδέεται όμως η συνειδησιακή κρίση της νεότητας που στας δυσμάς του βίου μεταστρέφεται στο αντίθετό της με ένα γεγονός σαν την υπόθεση Ντρέιφους και το γίγνεσθαι μιας ταραγμένης εποχής; Ο αναγνώστης ας έχει υπόψη του πως την περίοδο ακριβώς αυτή το γαλλικό κράτος γίνεται κοσμικό, με την έννοια ότι τότε, στις 9 Δεκεμβρίου 1905, η Βουλή των Αντιπροσώπων ψήφισε νόμο με τον οποίο διαχωριζόταν η Εκκλησία από το κράτος. Και «αρχιτέκτονας» του νόμου ήταν μια εξέχουσα φυσιογνωμία της χώρας, ο Αριστίντ Μπριάντ. Επρόκειτο για γεγονός διόλου μικρής σημασίας όσον αφορά τα χρόνια που θα ακολουθούσαν. Γιατί μπορεί στο τέλος να αθωώθηκε ο Ντρέιφους, όμως το φάντασμά του θα στοίχειωνε τους ακροδεξιούς κύκλους της Γαλλίας. Απόδειξη πως όταν δικάστηκε σε ισόβια ως δωσίλογος το 1944 ο Σαρλ Μοράς, εκ των ηγετικών στελεχών της ακροδεξιάς Action francaise και θεωρητικός της, αναφώνησε μετά την ανακοίνωση της ποινής: «Η εκδίκηση του Ντρέιφους!».

Διαλογικό αφήγημα
Ο Ροζέ Μαρτέν ντι Γκαρ (φωτογραφία) λάτρευε το θέατρο, αν και τα θεατρικά του έργα δεν είναι σημαντικά. Γι’ αυτό και το μυθιστόρημά του αυτό έχει χαρακτηριστεί «διαλογικό», αφού το μεγαλύτερο μέρος του το συνιστούν οι διάλογοι των χαρακτήρων, ενώ οι ενδιάμεσοι σχολιασμοί του συγγραφέα μοιάζουν με σκηνικές οδηγίες. Η διαδοχή των «σκηνών», τις οποίες σήμερα θα θεωρούσαμε ένα είδος πρώιμων κινηματογραφικών σεκάνς, διαπλέκεται σοφά με τα ντοκουμέντα που ενσωματώνονται στην αφήγηση, κρατώντας αμείωτο το ενδιαφέρον του αναγνώστη. Το βιβλίο συνοδεύεται εκτός από τα προλεγόμενα του Καμί και με πρόλογο του Andre Daspre, καθώς και με επίμετρο που το αποτελούν τρία κείμενα γραμμένα από τους C. Lesbats & B. Valette, Michel Winocl και Maurice Rieuneau. Επίσης, από διαφωτιστικές σημειώσεις του μεταφραστή που μας δίνει μια νέα εκδοχή του έργου, αισθητά ανώτερη από την παλαιότερη μετάφραση του Νίκου Αθανασιάδη, η οποία είχε κυκλοφορήσει το 1967.

ΕΝΤΥΠΗ ΕΚΔΟΣΗ