Σε ευχαριστώ, ω εταιρεία

Το 1973 ολοκληρώθηκε η ανέγερση του υψηλότερου τότε κτιρίου στον κόσμο. Ηταν ο ουρανοξύστης Σίαρς (της ομώνυμης εταιρείας), με 108 ορόφους και 442 πατώματα. Σε αυτόν τον «πύργο» η μεγαλύτερη εκείνη την εποχή επιχείρηση λιανικού εμπορίου στόχευε να εγκαταστήσει τους 350.000 υπαλλήλους της. Ο ουρανοξύστης συνιστούσε «μια εμφατική διακήρυξη της αυτοπεποίθησης του αμερικανικού καπιταλισμού». Και τα επόμενα 25 χρόνια η ανώνυμη εταιρεία θα εξαπλωνόταν «σε ολόκληρη την υφήλιο, συντρίβοντας καθ’ οδόν κάθε αντίπαλο».

Το παράδειγμα είναι από τα χαρακτηριστικότερα του παγκόσμιου θεσμού που λέγεται εταιρεία και με τις ποικίλες μορφές του κυβερνά σήμερα τον κόσμο. Στις απαρχές του (που ανάγονται στη Μεσοποταμία του 3000 π.Χ.), στην εξέλιξη, στην επιβολή του στα τέλη του 19ου αιώνα και στην παγκόσμια κυριαρχία του αναφέρεται το βιβλίο Εταιρεία των Τζων Μικλεθουέιτ και Αντριαν Γούλντριτζ. Και οι δύο είναι κορυφαία στελέχη του περιοδικού Economist. Διευθυντής ο πρώτος και αρχισυντάκτης ο δεύτερος.

Οι εταιρείες, κατά τους συγγραφείς, είναι συνδεδεμένες με την έννοια της προόδου (και ας έλεγε σαρκαστικά ο Μποντλέρ ότι «η πρόοδος είναι ένα δόγμα των αργόσχολων και των Βέλγων»). Και τα συνδικάτα ωρίμασαν με την ωρίμανση των επιχειρήσεων. Η στάση του γενικού πληθυσμού όμως έναντι των εταιρειών, ακόμη και στην καρδιά του καπιταλισμού, τις ΗΠΑ, ήταν και παραμένει αμφιθυμική. Οι Αμερικανοί νιώθουν αντιπάθεια για τη συγκέντρωση οικονομικής ισχύος στις μεγάλες εταιρείες αλλά και θαυμασμό ταυτοχρόνως για τη δύναμή τους. Κατά τον Μικλεθουέιτ και τον Γούλντριτζ οι εταιρείες έκαναν τις ΗΠΑ πλουσιότερες, γι’ αυτό και καμία, ας πούμε, σοσιαλιστική πρόταση στη χώρα αυτή δεν θα είχε τύχη. Ταυτοχρόνως όμως έφθειραν τη γλώσσα και ευτέλισαν μεγάλα τμήματα της κουλτούρας. Αξιοσημείωτη, για παράδειγμα, είναι η παρατήρηση ότι ο πολυεθνικός κολοσσός των απορρυπαντικών και άλλων ειδών οικιακής χρήσης Procter & Gamble επέβαλε τη σαπουνόπερα.

Η ανάπτυξη των εταιρειών δημιούργησε μια τάξη «βαθύπλουτων κακοποιών» και «ληστρικών βαρόνων», από τους οποίους προέκυψαν τα σημερινά «χρυσά παιδιά» των χρηματοπιστωτικών οίκων και των επιχειρήσεων. Μέσω των συγχωνεύσεων οι εταιρείες επέτυχαν οικονομίες μεγάλης κλίμακας και συνετέλεσαν στη συσσώρευση χρήματος στα χέρια των ολίγων.

Οι συγγραφείς δεν παραλείπουν να αναφερθούν και στις μαύρες σελίδες της ιστορίας των εταιρειών. (Η διαβόητη Εταιρεία των Ανατολικών Ινδιών λ.χ., που επιβίωσε επί 258 χρόνια, καταλήστευσε την Ινδία.) Οι επιδόσεις τους στο δουλεμπόριο προκαλούν ανατριχίλα. Τον 18ο αιώνα οι δύο μεγαλύτεροι τομείς της βρετανικής οικονομίας ήταν η βιομηχανία και το δουλεμπόριο. Το 1757, σε ένα τεράστιο δάνειο που συνήψε το κράτος της Μεγάλης Βρετανίας βασικός πιστωτής ήταν ο «μέγας» δουλέμπορος Ρίτσαρντ Οσγουολντ. Και στο τέλος εκείνου του αιώνα ο πρωθυπουργός της χώρας Γουίλιαμ Πιτ ο νεότερος υπολόγισε ότι τα 3/4 των εσόδων από το εξωτερικό προέρχονταν από το δουλεμπόριο, στο οποίο άλλωστε επιδίδονταν με φανατισμό και άλλες ευρωπαϊκές χώρες, όπως η Γαλλία και η Ολλανδία.

Το μέλλον των εταιρειών σήμερα παρουσιάζεται προβληματικό, παρά το γεγονός ότι αυτές ισχυροποιούνται ενώ αποδυναμώνονται τα κράτη και ξεδοντιάζονται τα συνδικάτα. Η προβληματικότητα οφείλεται στην τεχνολογική επανάσταση, στη Γουόλ Στριτ και στους Ιάπωνες. Στην Ιαπωνία «η παλαιά φεουδαλική νομιμοφροσύνη» μετατράπηκε σε «νομιμοφροσύνη προς την εταιρεία», ενώ το λεγόμενο ιαπωνικό οριζόντιο μάνατζμεντ προκάλεσε στην αρχή μεγάλη αναστάτωση στις εταιρείες του υπόλοιπου κόσμου. Αργότερα αναπτύχθηκε μια άλλη κατηγορία καρχαριών του χρήματος, οι αποκαλούμενοι «εταιρικοί επιδρομείς» που χρησιμοποιούν τον δανεισμό με στόχο τη διάλυση των μεγάλων επιχειρήσεων προκειμένου να πουλήσουν στη συνέχεια τα περιουσιακά στοιχεία τους. Οσο για την τεχνολογία, η Σίλικον Βάλεϊ μπορεί κάλλιστα να θεωρηθεί «επιτομή της δημιουργικής καταστροφής».

Η τεχνολογική επανάσταση θέτει σε κίνδυνο το εταιρικό οικοδόμημα δύο και πλέον αιώνων. Οι μεγάλες οικονομικές συμπράξεις, οι οποίες είχαν αντικαταστήσει παλαιότερα τις μικρές οικογενειακές επιχειρήσεις, μοιάζουν αδύναμες σήμερα να αντιμετωπίσουν τις εικονικές εταιρείες που δημιουργούνται μέσω της τεχνολογίας. Αρχίζουν να εξαφανίζονται οι οικονομίες κλίμακας και το μοντέλο δεν είναι πλέον η μεγάλη εταιρεία αλλά η επιχειρηματικότητα και οι νέες ιδέες.