Στον αστερισμό του Νewall

Το τηλεσκόπιο που έβαλε την Ελλάδα στον αστερισμό της σύγχρονης Αστροφυσικής λειτουργεί και πάλι στο Εθνικό Αστεροσκοπείο Αθηνών στην Πεντέλη. Αφού «ανέθρεψε» μια ολόκληρη γενιά ελλήνων αστρονόμων από τη δεκαετία του 1960, το τηλεσκόπιο Newall έχει αποσυρθεί από την ερευνητική παρατήρηση και έχει αφιερωθεί σε εκπαιδευτικούς σκοπούς. Τα τελευταία δέκα χρόνια όμως βρισκόταν εκτός λειτουργίας εξαιτίας διαφόρων προβλημάτων στον μηχανισμό, στον θόλο του και στο κτίριο που το στεγάζει. Τώρα, ύστερα από την ανακαίνιση και πλήρη αποκατάστασή του, είναι και πάλι σε θέση να υποδεχθεί το κοινό, προσφέροντας στους απλούς πολίτες ένα μοναδικό θέαμα του ουρανού.

Το τηλεσκόπιο Newall είναι ίσως το πιο εντυπωσιακό όργανο παρατήρησης που διαθέτει το Εθνικό Αστεροσκοπείο Αθηνών. Αυτό γιατί έχει πίσω του μια μακρά και ένδοξη ιστορία. Οταν κατασκευάστηκε, το 1869 από τον οίκο Τόμας Κουκ, κατά παραγγελία του μηχανικού και ερασιτέχνη αστρονόμου Ρόμπερτ Στέρλινγκ Νιούαλ, ήταν το μεγαλύτερο της εποχής του. Οταν έφθασε στην Ελλάδα, το 1957, ως δωρεά από το Πανεπιστήμιο του Κέιμπριτζ, εθεωρείτο μάλλον ξεπερασμένο. Χάρη όμως στον εκσυγχρονισμό του και στον εξοπλισμό του με όργανα για αστροφυσικές παρατηρήσεις απέδειξε ότι ήταν κάθε άλλο παρά ξοφλημένο, αφού ως τα τέλη σχεδόν του 20ού αιώνα αποτέλεσε το μέσο για πολλές και αξιόλογες παρατηρήσεις και μελέτες από τους έλληνες επιστήμονες.

Ο Νιούαλ, ο οποίος είχε κάνει περιουσία ασχολούμενος με τις ατμομηχανές και τα τηλεγραφικά καλώδια, είχε την ιδέα για την κατασκευή του μεγαλύτερου διαθλαστικού τηλεσκοπίου της εποχής του το 1862, όταν βρήκε τυχαία δύο πολύ μεγάλα κρύσταλλα από στεφανύαλο και πυριτύαλο. Ανέθεσε την υλοποίηση του σχεδίου του στον Κουκ, ο οποίος κατόρθωσε να ολοκληρώσει το δύσκολο εγχείρημα ύστερα από επτά χρόνια. Ο φακός του τηλεσκοπίου Newall έχει διάμετρο 62,5 εκ., ενώ ο οπτικός σωλήνας του, σε σχήμα πούρου, έχει μήκος 9 μ. Είναι εξοπλισμένο με τρία οδηγητικά τηλεσκόπια και, παρά το γεγονός ότι έχει βάρος 9 τόνων, είναι τόσο καλά ζυγισμένο ώστε ο παρατηρητής μπορεί να το μετακινήσει με ευκολία.

Το ογκώδες και εξαιρετικά δύσκολο και οικονομικά επαχθές στη μεταφορά τηλεσκόπιο τοποθετήθηκε στο σπίτι του Νιούαλ, όπου, παρά τις προσπάθειες του μηχανικού να το δωρίσει στο Κέιμπριτζ ή σε κάποιο άλλο πανεπιστημιακό ίδρυμα, παρέμεινε ως τον θάνατό του. Ο γιος του, Χιου Φρανκ Νιούαλ, έπεισε τελικά το 1891 το Κέιμπριτζ να το δεχθεί υποσχόμενος ότι θα κάλυπτε ο ίδιος τα μεταφορικά έξοδα και αναλαμβάνοντας να εργαστεί αμισθί ως κύριος παρατηρητής και υπεύθυνος του τηλεσκοπίου για πέντε χρόνια. Το απρόθυμο πανεπιστήμιο βγήκε τελικά κερδισμένο: ως το 1911 ο Νιούαλ ο νεότερος έκανε μια σειρά σημαντικές, κυρίως φασματοσκοπικές παρατηρήσεις, ενώ το τηλεσκόπιο συνέχισε την ένδοξη πορεία του ως τη δεκαετία του 1930, οπότε και άρχισε να θεωρείται ξεπερασμένο.

Οταν δωρήθηκε στην Ελλάδα, το 1955, είχε αφεθεί χρόνια στην αχρησία και στην εγκατάλειψη, η ελληνική κυβέρνηση όμως ανέλαβε να το αναστήσει χρηματοδοτώντας την αγορά εξελιγμένων οργάνων για αστροφυσικές παρατηρήσεις (κάμερα, φασματογράφος, πολωσίμετρο, φωτόμετρο κ.ά.). Δύο χρόνια αργότερα το τηλεσκόπιο κατέφθασε με πλοίο στον Πειραιά και το 1959 εγκαταστάθηκε στο νέο «σπίτι» του, το εντυπωσιακό οικοδόμημα από πεντελικό μάρμαρο με θόλο διαμέτρου 14 μ. και κινούμενο δάπεδο του Εθνικού Αστεροσκοπείου της Πεντέλης. Μετά την αποκατάσταση και ανακαίνιση –και την επίσημη αναγγελία τους που έγινε σε εκδήλωση χθες το βράδυ –οι πόρτες του κτιρίου αλλά και ο φακός του τηλεσκοπίου Newall είναι πλέον και πάλι ανοιχτά για το κοινό.