Κείμενα στο «Βήμα»

Κωνσταντίνος Θ. Δημαράς
Σύμμικτα, Δ’: Λόγια περί μεθόδου
Eπιλογή κειμένων Φίλιππος Ηλιού, επιμέλεια Πόπη Πολέμη
Εκδόσεις Μορφωτικού Ιδρύματος Εθνικής Τραπέζης, 2013,
τόμοι Α΄- Β΄, σελ. 1.178 , τιμή 35 ευρώ

Η ανάγνωση της επιφυλλιδογραφίας του Κ. Θ. Δημαρά, την οποία καθιστά προσιτή η επιβλητική δίτομη έκδοση του Μορφωτικού Ιδρύματος της Εθνικής Τραπέζης, προσφέρει μιαν αδιάπτωτη πνευματική απόλαυση. Στις περισσότερες από χίλιες σελίδες των δύο τόμων παρακολουθούμε τη διάπλαση της σκέψης του Κ. Θ. Δημαρά και μπορούμε έτσι να γνωρίσουμε με μεγαλύτερη οικειότητα, εκ του σύνεγγυς, τη διακύμανση των ιδεών και των προβληματισμών διά των οποίων διαμορφώθηκε μια από τις μεγάλες πνευματικές μορφές του σύγχρονου ελληνισμού.

Ας μου επιτραπεί να αρχίσω με κάτι πιο προσωπικό. Πρωτοσυνάντησα, ήδη στα μαθητικά μου χρόνια, τον Κ. Θ. Δημαρά, όπως οι περισσότεροι μελετητές του νέου ελληνισμού στις σελίδες της ιστορίας της νεοελληνικής λογοτεχνίας, της γραμματολογίας του, όπως την αποκαλούσε ο ίδιος. Του εύρους της παιδείας και του στοχασμού, όμως, που απετέλεσε το κρηπίδωμα εκείνου του μνημειώδους συνθετικού έργου, απέκτησα επίγνωση όταν άρχισα πια στα φοιτητικά μου χρόνια να διαβάζω τις επιφυλλίδες του στο Βήμα. Θυμούμαι, στα ταξίδια μου προς την Αμερική όπου σπούδαζα, λαχταρούσα πάντα το πέρασμά μου από την Αθήνα να συμπέσει Παρασκευή ώστε να μπορέσω να πάρω μαζί μου το Βήμα με την επιφυλλίδα του Δημαρά, αντί να περιμένω την άφιξη του φύλλου με αρκετή καθυστέρηση στη βιβλιοθήκη του Harvard. Ας θυμηθούμε επίσης και κάτι ακόμη, που δεν έχω αμφιβολία ότι θα επιβεβαιώσουν όλοι οι αναγνώστες της γενιάς μου, πόσο σπουδαία πηγή πνευματικής καλλιέργειας υπήρξαν, εκείνους τους παλαιότερους καιρούς, οι επιφυλλίδες του Βήματος. Στην κάτω δεξιά γωνία της πρώτης σελίδας εναλλάσσονταν κάθε μέρα της εβδομάδας μερικοί από τους σημαντικότερους πνευματικούς ανθρώπους της χώρας: ο Αγγελος Τερζάκης, ο Ηλίας Βενέζης, ο Αλέξανδρος Αργυρίου, αργότερα ο Δ. Ν. Μαρωνίτης και άλλοι. Μιλούμε για τη δεκαετία του 1970. Και μόνο η απαρίθμηση των ονομάτων καθιστά εντελώς περιττή κάθε σύγκριση με το τι διαβάζουμε –όσοι αντέχουν –σήμερα στον Τύπο.

Μόνιμη παρουσία, κάθε εβδομάδα, για σχεδόν εξήντα χρόνια, ο Κ. Θ. Δημαράς προσπαθεί να απλώσει προς το ευρύτερο μορφωμένο κοινό το ριπίδιο του επιστημονικού προβληματισμού και της κριτικής επαναστάθμισης των πραγμάτων. Ο κάθε σοβαρός αναγνώστης θα βρει φυσικά τις ειδικότερες θεματικές που θα του κινήσουν το ενδιαφέρον μεταξύ των 301 κειμένων, κυρίως επιφυλλίδων στο Ελεύθερον Βήμα και αργότερα στο Βήμα, που ανθολόγησε ο Φίλιππος Ηλιού με οροθέτες τα χρόνια 1931 και 1989.

Μέσα στην εξαιρετική πολυμέρεια των περιεχομένων θα ήθελα να επισημάνω τρία ζητήματα που είναι κατά τη γνώμη μου αποκαλυπτικά για τον χαρακτήρα του στοχασμού που κωδικοποιείται στην έκδοση. Πρώτον είναι το στοιχείο της έκπληξης που περιμένει όσους αναγνώστες γνωρίζουν τον Κ. Θ. Δημαρά μόνο ως τον πατριάρχη των σπουδών του Διαφωτισμού στην Ελλάδα και ως εκ τούτου τον ταυτίζουν με μια διανοητική στάση που καθορίζεται από τον ορθολογισμό και τον αγνωστικισμό. Η έκπληξη τούς αναμένει στα πρώιμα κείμενα της δεκαετίας του 1930, όπου ξεδιπλώνεται ο προβληματισμός του εικοσιοχτάχρονου συγγραφέα για το νόημα του χριστιανισμού. Πολλοί από εκείνους που κατατάσσουν τον Δημαρά μεταξύ όσων συνετέλεσαν στην ανατροπή των «γνησίων» παραδόσεων του γένους λόγω της έξαρσης της σπουδαιότητας του Διαφωτισμού, θα κάνουν καλά να διαβάσουν το κείμενο «Η αγωνία του χριστιανού» για να πληροφορηθούν κάπως καλύτερα για το πνευματικό υπόστρωμα της μεταγενέστερης πορείας του συγγραφέα. Πάντως θρησκευτικά αναλφάβητος δεν υπήρξε.

Δεύτερο και σημαντικότερο στοιχείο της πνευματικής αναδρομής που προσφέρει η έκδοση είναι η συγκεκριμένη εικονογράφηση των αναβαθμών της εστίασης του ενδιαφέροντός του στον πνευματικό ελληνισμό των νέων χρόνων. Από τη δεκαετία του 1940 ως τη δεκαετία του 1970 παρακολουθούμε την ανακάλυψη και ανάδειξη της σημασίας της λογιοσύνης του νέου ελληνισμού με αποκορύφωση τη λογιοσύνη του Διαφωτισμού. Από τους στοχασμούς που αφιερώνει ο Δημαράς στη θεματική αυτή στην οποίαν επανέρχεται με επιμονή και συνέπεια, παρακολουθούμε ουσιαστικά, δανείζομαι και πάλι έναν δικό του όρο, τη «διακόσμηση» της επιστήμης των νεοελληνικών πραγμάτων. Από τις σελίδες της έκδοσης αναδύεται η σταδιακή συνάρθρωση της ιστορικής γνωριμίας του νέου ελληνισμού ως επιστημονικού αντικειμένου πλέον, ως αντικειμένου έρευνας και ελέγχου σύμφωνα με τις επιταγές της επιστημονικής μεθόδου και πειθαρχίας αντί της ρητορείας και της ιδεοληψίας, που πρυτάνευαν ως τα μέσα του εικοστού αιώνα –ίσως και επέκεινα –σ’ αυτό το πεδίο του εθνικού αυτοπροσδιορισμού.

Τρίτον είναι το στοιχείο της κριτικής βούλησης, της πρόθεσης για επαναστάθμιση, βάσει μαρτυριών και διασταυρώσεων, των συμβατικών παραδοχών που απαρτίζουν το περιεχόμενο της ρητορείας διά της οποίας συντελείται ο εθνικός αυτοπροσδιορισμός. Πρόκειται για όσα λέγονται για την προδιάθεση της ελληνικής κοινωνίας –ίσως της κάθε κοινωνίας –προς τις «εθνικές ανακρίβειες», που κολακεύουν τη συλλογική αυταρέσκεια. Αυτό είναι το σταθερό και πάντα αρυτίδωτο χαρακτηριστικό της σκέψης του Δημαρά και από αυτό αναδύεται η κριτική δύναμη του έργου του. Το βλέπουμε να εκφέρεται σε ό,τι γράφει, αλλά πιο εμφανώς στα λεγόμενα για τα ζητήματα της παράδοσης και των παραδόσεων, για τα ζητήματα του λαϊκού και της γλώσσας, της ρητορείας και του στόμφου της ελληνικής διανοητικής ζωής, και στην όψιμη σκέψη του από την επίμονη επάνοδό του στα ερωτήματα για τη φύση και τη λογική της ιστορίας. Αυτό που εντυπωσιάζει σ’ αυτόν τον ευρύτατο κριτικό προβληματισμό δεν είναι μόνο ο υπαινικτικός του χαρακτήρας, αλλά και η υπό όρους διατύπωση. Αυτό το υφολογικό στοιχείο αποβλέπει να εμβάλει τον αναγνώστη σε προβληματισμό χωρίς να προκαλεί, χωρίς να εκτρέφει ανασφάλεια, ακυρώνοντας την αξιοπιστία της κριτικής. Σε αυτή την προσέγγιση συνίσταται η σοβαρότητα, η οποία βεβαίως δεν έχει καμιά σχέση με τη στάση των «προοδευτικών» διανοητών της σήμερον, για τους οποίους η προκλητικότητα και η υπερβολή είναι το άλλοθι της ημιμάθειας και του δογματισμού και το καθοριστικό στοιχείο του τυχοδιωκτισμού που ασύστολα μετέρχονται.

Ο κ. Πασχάλης Μ. Κιτρομηλίδης είναι καθηγητής της Πολιτικής Επιστήμης στο Πανεπιστήμιο Αθηνών.