Το 1996 ο συγγραφέας μυθιστορημάτων επιστημονικής φαντασίας Bruce Sterling περιέγραφε στο πολυβραβευμένο βιβλίο του «Holy Fire» μια μελλοντική κοινωνία γεροντοκρατίας. Σύμφωνα με το δυστοπικό φαντασιακό του Sterling, η εξέλιξη των ιατρικών τεχνικών επιμήκυνσης της ζωής θα συντελούσε στην εγκαθίδρυση νέων κοινωνικών δομών και συσχετισμών. Η γήρανση θα σήμαινε μεγαλύτερη δυνατότητα πρόσβασης σε πόρους και άρα σε βιοτεχνολογίες αιχμής που θα εξασφάλιζαν τη διαιώνιση της κυριαρχίας των ηλικιωμένων. Τα γηρατειά θα συνιστούσαν έτσι ένα σημαντικό κοινωνικό πλεονέκτημα. Αποτέλεσμα θα ήταν ο συστηματικός αποκλεισμός των νέων από τους κύκλους οικονομικών και πολιτισμικών δραστηριοτήτων, από τις δομές άσκησης της εξουσίας και από τα βιοπολιτικά μέσα πρόσβασης στην ευμάρεια. Η τεχνολογική επιμήκυνση της ζωής θα συντελούσε ώστε τα νιάτα να γίνουν κατάρα, ένα αξεπέραστο κοινωνικό μειονέκτημα.
Οι παραδοχές του μυθιστορήματος φάνταζαν ιδιαίτερα φουτουριστικές και ευρηματικές για τα δεδομένα της δεκαετίας του 1990, όταν οι κοινωνικές εμπειρίες της κυρίαρχης τότε γενιάς του ’60 συνέδεαν ακόμη τη νεότητα με τον επαγγελματικό δυναμισμό, τις οικονομικές προοπτικές και τις πολιτικές φιλοδοξίες. Η κατάσταση όμως έχει σημαντικά διαφοροποιηθεί στις μέρες μας. Η σύγχρονη οικονομική κρίση, που βιώνεται βέβαια διαφοροποιημένα σε διαφορετικά μέρη του πλανήτη, ανέδειξε την ανεργία των νέων πλανητικό φαινόμενο με ποικίλες πολιτικές, κοινωνικές και πολιτισμικές συνεπαγωγές. Πρόσφατες αναφορές του Διεθνούς Γραφείου Εργασίας υπολογίζουν ότι 26 εκατομμύρια νέοι στις χώρες-μέλη του OECD δεν συμμετέχουν σε καμία δομή επαγγελματικής απασχόλησης, επιμόρφωσης ή ανώτερης εκπαίδευσης. Σε πρόσφατο δημοσίευμα του περιοδικού «Economist» γίνεται αναφορά σε έρευνα της Παγκόσμιας Τράπεζας που προσδιορίζει ότι ο αριθμός των «ανενεργών» νέων παγκόσμια ανέρχεται σήμερα σε 290 εκατομμύρια, σχεδόν το ένα τέταρτο του συνολικού αριθμού των ανθρώπων ηλικίας 15-24 χρόνων.
Η οικονομική κρίση δεν είναι βέβαια το μοναδικό –ίσως ούτε το κύριο –αίτιο αυτής της εξέλιξης. Η περίοδος ταχείας οικονομικής ανάπτυξης των τελευταίων δεκαετιών βασίστηκε στη δραστηριότητα μιας μεγαλύτερης γενιάς που γηράσκει αντιστεκόμενη σε οποιαδήποτε προσπάθεια περιορισμού των προνομίων της. Βασίστηκε επίσης σε ένα μοντέλο οργάνωσης της οικονομίας που περιλαμβάνει τη ραγδαία διόγκωση παραγωγικών τομέων που οργανώθηκαν στη βάση άτυπων, επισφαλών και χαμηλά αμειβόμενων μορφών απασχόλησης. Ακόμη και πριν από τη συρρίκνωση των ρυθμών ανάπτυξης που συνεπάγεται η παγκόσμια οικονομική κρίση, ένα μεγάλο μέρος των νέων του κόσμου είχε ως αναγκαστική επιλογή την απασχόληση σε εργασίες που δεν θα του εξασφάλιζαν πρόσβαση σε συνθήκες ευμάρειας. Η ανεργία ή και η επισφαλής απασχόληση των νέων συνεπάγονται τον σταδιακό αποκλεισμό μιας τουλάχιστον γενιάς από τις πολιτικές διαδικασίες, από την πρόσβαση σε συνθήκες ευμάρειας ή και επιβίωσης, από τις προσδοκίες και το φαντασιακό ενός καλύτερου μέλλοντος.
Πέρα από την οικονομική κρίση και τις αναπτυξιακές δομές του ύστερου καπιταλισμού, μια σειρά άλλοι παράγοντες συντελούν επίσης στο να καταστεί σήμερα η νεότητα ένα κοινωνικό μειονέκτημα. Πρόσφατες μελέτες υποδεικνύουν ότι οι νέοι και τα παιδιά πλήττονται και υποφέρουν ασύμμετρα σε σύγχρονες συνθήκες πολέμου, κλιματικών καταστροφών, περιβαλλοντικής διακινδύνευσης, επιδημιών, εκτοπισμών και μεταναστεύσεων. Αρκεί να αναλογιστούμε τον εντυπωσιακά χαμηλό μέσο όρο ηλικίας των κρατουμένων στα κέντρα κράτησης αλλοδαπών στην ελληνική επικράτεια, των ναυαγών δουλεμπορικών σκαφών στις ελληνικές θάλασσες, των θυμάτων κακοποίησης που καταφεύγουν σε οργανώσεις και δομές υποστήριξης και περίθαλψης στα αστικά κέντρα της χώρας. Ενα μεγάλο μέρος των ανθρώπων που διακινδυνεύουν τη ζωή τους για να μεταναστεύσουν στη Δύση και να εργαστούν σε συνθήκες που δεν θα τους επιτρέψουν ποτέ την πρόσβαση στις διαδικασίες ανοδικής κινητικότητας των παλαιότερων μεταναστευτικών κοινοτήτων είναι σήμερα νέοι και παιδιά.
Στον ευρωπαϊκό Νότο οι νεότεροι άνθρωποι καλούνται να αποδεχθούν μια νέα ηθική που επιτάσσει την παραίτηση από την προσδοκία της ευδαιμονίας. Σύμφωνα με το ιδεολογικό πλαίσιο αναφοράς που καθίσταται σταδιακά ηγεμονικό, η διεκδίκηση αξιοπρεπών όρων εργασίας θεωρείται πλέον σχεδόν αναίδεια, ενώ η απομείωση των κοινωνικών πλεονεκτημάτων του δυτικού τρόπου ζωής αποτελεί μια νέα ηθική επιταγή. Κεντρικό χαρακτηριστικό των κατακλυσμιαίων ανθρωπογεωγραφικών ανακατατάξεων που βιώνουμε σήμερα είναι η δημιουργία μιας νέας υπεξούσιας [subaltern] τάξης που περιλαμβάνει τους νέους και τα παιδιά. Ο σταδιακός περιορισμός της πρόσβασης μεγάλων κοινωνικών ομάδων νέων και παιδιών στις δομές δημόσιας περίθαλψης και εκπαίδευσης και σε υψηλής διατροφικής αξίας τρόφιμα αναδεικνύεται σημαντική διαδικασία παραγωγής αυτής της νέας υπεξουσιότητας των νέων.
Η εντατικοποίηση των μορφών αποκλεισμού οδηγεί βέβαια ιστορικά, αν και όχι νομοτελειακά, στη δημιουργία ποικίλων μορφών αντικουλτούρας. Από την Αραβική Ανοιξη έως το φετινό βραζιλιάνικο καλοκαίρι, από την Τουρκία έως τις πλατείες της Βουλγαρίας, από την υποστήριξη στις Pussy Riots στη Ρωσία έως το πάρκο Ζuccotti της Νέας Υόρκης, τα νεανικά κινήματα αναπτύσσονται, διαφοροποιούνται εσωτερικά, αρθρώνουν αντιλόγους και εξελίσσονται. Αυτές οι κινητοποιήσεις παράγουν λόγους και πρακτικές αντίστασης που δοκιμάζονται και εξελίσσονται στο εσωτερικό νέων πεδίων έκφρασης, κοινωνικής δικτύωσης και επικοινωνίας. Πρόκειται για πολιτικά βιώματα που επικοινωνούνται μέσα σε δυναμικούς θυλάκους επικοινωνίας, οι οποίοι σε μεγάλο βαθμό παραμένουν εκτός του ελέγχου των συστημικών μηχανισμών παραγωγής και διάδοσης πολιτικού μηνύματος.
Η αποτίμηση των σημερινών κινητοποιήσεων των νέων σε διεθνές επίπεδο εναπόκειται σε μελλοντικές αναλύσεις. Το σίγουρο είναι ότι τα κινήματα αλλά και η συνειδητοποίηση των νέων συσχετισμών θέτουν διλήμματα στις γενιές που εξακολουθούν να ηγεμονεύουν τις πολιτικές και οικονομικές δομές σήμερα. Ποιο είναι το σημερινό πολιτικό πρόταγμα; Η υπεράσπιση των κεκτημένων κοινωνικών πλεονεκτημάτων των παλαιοτέρων; Η αλληλεγγύη και η υποστήριξη στα συμφέροντα των νέων και η παραίτηση από κεκτημένα, όπου αυτό χρειάζεται; Η αναζήτηση της συμπληρωματικότητας των δύο επιλογών; Τι συνιστά πράξη πολιτικής ευθύνης σε μια περίοδο όπου το μέλλον φαντάζει επισφαλέστερο του παρόντος;
Η κυρία Ιωάννα Λαλιώτου είναι επίκουρη καθηγήτρια Σύγχρονης Ιστορίας στο Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας.

ΕΝΤΥΠΗ ΕΚΔΟΣΗ