Είτε είναι κανείς γεωργός είτε ιερέας ή γιατρός, γνωρίζει πολύ καλά ότι το σημαντικότερο όργανο του ανθρώπου είναι ο εγκέφαλός του. Μπορεί η καρδιά να είναι το «εργοστάσιο ενέργειας» της ζωής του, αλλά αυτή η ζωή είναι ανώφελη και μη ειδοποιός εκείνης των άλλων ζώων χωρίς τις σκέψεις, τις μνήμες και τη συνείδηση που γεννιούνται και φωλιάζουν ψηλότερα. Πώς όμως κατόρθωσε και κατορθώνει να έχει αυτή την υπέρτερη πολυλειτουργικότητα ο εγκέφαλος του ανθρώπου; Ποια είναι τα όριά του στην αντίληψη και κατανόηση του κόσμου γύρω του, πόσο «πραγματικός» είναι ο κόσμος που αντιλαμβάνεται, τι συμβαίνει και κάποιοι «ζουν στον κόσμο τους» ή πώς είναι δυνατόν να τον ξεπεράσουν τα δημιουργήματά του –όπως η «τεχνητή νοημοσύνη» των μηχανών;
Για να πάρει κανείς τις απαντήσεις σε όλα αυτά, είναι βέβαιο ότι αφενός πρέπει να διαβάσει πολλά και αφετέρου ότι πρέπει να διαβάζει συνεχώς, καθ’ όσον η αποκρυπτογράφηση των μυστικών του εγκεφάλου έχει ακόμη πολύ δρόμο… Ωστόσο ένα καλό ξεκίνημα μπορεί να γίνει διαβάζοντας τρία βιβλία που ξεχωρίσαμε για εσάς.
Γιατί έχουμε μεγάλο εγκέφαλο;
Το «Μεγάλος εγκέφαλος» είναι ένα βιβλίο που συνέγραψαν ο καθηγητής Νευροεπιστημών στο Πανεπιστήμιο California Irvine Γκάρι Λιντς και ο καθηγητής Υπολογιστικής Επιστήμης στο Κολέγιο Dartmouth των ΗΠΑ Ρίτσαρντ Γκρέιντζερ. Το κείμενό τους, το οποίο μετέφρασε στα ελληνικά ο ομότιμος καθηγητής Κτηνιατρικής του Αριστοτελείου Αζαρίας Καραμανλίδης, απλώνεται σε 14 μεστά κεφάλαια. Στο πρώτο μάς εξηγούν τι συνέβη πριν από 5,5 εκατομμύρια χρόνια, πώς διαφοροποιήθηκε ο εγκέφαλος των προγόνων μας από των πιθήκων, πώς η αλλαγή οδήγησε στη γέννηση της γλώσσας και πώς το μέγεθος του εγκεφάλου σχετίζεται με την εξυπνάδα. Στο δεύτερο κεφάλαιο το βιβλίο επιχειρεί θαρραλέα μια αντιπαράθεση της ανθρώπινης και της τεχνητής νοημοσύνης, των νευρωνικών μας κυκλωμάτων με εκείνα των υπολογιστών. Στο τρίτο επιστρέφει στους μηχανισμούς δόμησης του ανθρώπινου εγκεφάλου και μας εξηγεί τον βιολογικό προγραμματισμό των γονιδίων και του DNA. Επειτα, στο τέταρτο και στο πέμπτο κεφάλαιο, μας αποκαλύπτει την ιστορία της εξέλιξης του εγκεφάλου, από τις πρώτες μορφές ζωής ως τα θηλαστικά και τον άνθρωπο. Στο έκτο κεφάλαιο κάνει το πέρασμα από τις αισθήσεις –την όσφρηση κυρίως –στη νόηση, για να φθάσει στο έβδομο και στο όγδοο να μας εξηγήσει το πώς σκέπτεται ο εγκέφαλος και ποια σύνεργα διαθέτει γι’ αυτή την πολυπλοκότερη όλων λειτουργία του.
Gary Lynch, Richard Granger
Μεγάλος εγκέφαλος
Εκδόσεις Κάτοπτρο, 2009,
σελ. 280, τιμή 19,90 ευρώ

Από το ένατο κεφάλαιο το βιβλίο των Λιντς και Γκρέιντζερ επιδίδεται σε μια «ανακυκλωτική εμβάθυνση», μέσω της οποίας μάς αναλύει τις διαφορές του εγκεφάλου του Homo Sapiens από αυτούς των άλλων ειδών, μας επεξηγεί τι περιλαμβάνεται στη σταδιακή διόγκωση του εγκεφάλου μας και πώς η ποσότητα διασφαλίζει τη διαρκώς ανερχόμενη ποιότητα, για να καταλήξει με μια «κοινωνιολογική κριτική» του ρατσισμού και του ολοκληρωτισμού που αντλεί επιχειρήματα από τις όποιες διαφορές των εγκεφάλων.

Ο τρόπος γραφής αυτού του βιβλίου είναι εξαιρετικά απλός και φιλικός στο IQ του μέσου αναγνώστη και βρίθει παραδειγμάτων, ανεκδοτολογικών αναφορών και επεξηγηματικών γραφημάτων, με αποτέλεσμα να το τελειώνεις αισθανόμενος ότι «είδες» το τοπίο που προηγουμένως σου ήταν θολό και ομιχλώδες. Πολύτιμο ανάγνωσμα, συνιστώμενο για όλους από 15 έως 95 ετών.
Η επικαιροποίηση από το ΕΙΕ


Την ίδια χρονιά που το «Κάτοπτρο» κυκλοφόρησε τον «Μεγάλο εγκέφαλο» στα ελληνικά, το Εθνικό Ιδρυμα Ερευνών διοργάνωσε έναν κύκλο ομιλιών για τον εγκέφαλο και τις αποτύπωσε στο βιβλίο «Κατανοώντας τον ανθρώπινο εγκέφαλο». Το περιεχόμενο των εισηγήσεων των πέντε σημαντικών ελλήνων ερευνητών όχι μόνο συμπλήρωνε τις γνώσεις που μας έδωσε το προαναφερθέν βιβλίο αλλά και τις επικαιροποιούσε.
Συλλογικό Εργο
Κατανοώντας τον ανθρώπινο εγκέφαλο
Εκδόσεις Εθνικού Ιδρύματος Ερευνών, 2009,
σελ. 126, τιμή 15,28 ευρώ

Στο εισαγωγικό κεφάλαιο «Ο εγκέφαλος ως διερμηνέας σώματος, περιβάλλοντος και κοινωνίας», ο καθηγητής Φυσιολογίας στην Ιατρική Σχολή του Πανεπιστημίου Πατρών Γιώργος Κωστόπουλος αποσαφηνίζει τη μεταγλώττιση των αισθήσεων από τον εγκέφαλο, τον ρόλο των συνάψεων στη μάθηση, την υποκειμενικότητα του πόνου, την έκλυση συναισθημάτων και τη «διαμάχη» του αριστερού με το δεξί ημισφαίριο του εγκεφάλου.

Στο δεύτερο κεφάλαιο, «Εξέλιξη του ανθρώπινου εγκεφάλου», ο καθηγητής Νευροεπιστημών στο Πανεπιστήμιο Μακεδονίας Λάζαρος Τριάρχου συνοψίζει σε 24 σελίδες την ιστορία της «προς τα πίσω αναζήτησης» του πώς εξελίχθηκε ο εγκέφαλός μας, κωδικοποιώντας τα βασικά σημεία της. Στο επόμενο κεφάλαιο ο καθηγητής Δυναμικής του Εγκεφάλου σε ινστιτούτα της Ιαπωνίας και της Κύπρου Ανδρέας Ιωαννίδης ιχνηλατεί τα «μωσαϊκά του νου» για να μας εξηγήσει τους μηχανισμούς ανάλυσης εικόνας και μουσικής από τον εγκέφαλο.
Τα επόμενα δύο κεφάλαια συζητούν τη σπαζοκεφαλιά φιλοσόφων και θεολόγων: τη συνείδηση. Στο κεφάλαιο «Συνειδητότητα και εγκεφαλικές λειτουργίες» ο ομότιμος καθηγητής Ψυχιατρικής στο Πανεπιστήμιο Αθηνών Θανάσης Τζαβάρας μάς εξηγεί αρχικά τις λεπτές διαφορές της συνείδησης από τη συνειδητότητα, για να παρουσιάσει στη συνέχεια την ιστορία των αντιπαραθέσεων σχετικά με το «πού φωλιάζουν» αυτές και πώς αναπτύσσονται. Τη σκυτάλη παραλαμβάνει ο αναπληρωτής καθηγητής Φιλοσοφικών και Κοινωνικών Σπουδών στο Πανεπιστήμιο Κρήτης Γιώργος Μαραγκός, ο οποίος παραθέτει τις σχετικές φιλοσοφικές διαμάχες στο «Συνείδηση και εγκέφαλος με τον τρόπο των φιλοσόφων».
Η αυλαία του βιβλίου πέφτει με τον άνθρωπο που εισήγαγε την υπολογιστική τεχνολογία στην εξερεύνηση του εγκεφάλου –και αποτόλμησε να αποφανθεί ότι η συνείδηση έχει υλική υπόσταση στον εγκέφαλο -, τον ακαδημαϊκό μας και καθηγητή στο Πανεπιστήμιο Cambridge Θανάση Φωκά. Στο κεφάλαιο «Μαθηματικά και έμφυτη γνώση» μάς εξηγεί ότι ο εγκέφαλος έχει μόνο μια βιολογικά προκαθορισμένη γνωστική προδιάθεση και το «γέμισμά της» έχει να κάνει με τη «χαρτογραφική αποτύπωση του κόσμου» στον ιππόκαμπο και την ηλεκτροχημική επεξεργασία αυτού του χάρτη. Καταλήγει με μια παρουσίαση των αλγόριθμων και τεχνικών αποτύπωσης των λειτουργιών του εγκεφάλου, μέσω των οποίων μαθαίνουμε συνεχώς το πώς ο εγκέφαλός μας συλλαμβάνει τις αφηρημένες έννοιες και «σκέφτεται μαθηματικά».
Εξαιρετικές ομιλίες, κατανοητές από μέσους αναγνώστες 18-98 ετών, αλλά θα ευχόμασταν το πέρασμα από την ομιλία στο έντυπο ανάγνωσμα να γινόταν με επαύξηση του περιεχομένου μέσω παραδειγμάτων.
Η πιο φιλική ξενάγηση


Ακριβώς το ζητούμενο μιας πιο φιλικής στον αναγνώστη και «στοχευμένης στη ζωή του» ξενάγησης προσφέρει το βιβλίο «Καλωσήρθατε στον εγκέφαλό σας». Το έγραψαν η διευθύντρια της έγκυρης επιστημονικής επιθεώρησης «Nature Neuroscience» Σάντρα Ααμοντ και ο επίκουρος καθηγητής Νευροεπιστήμης και Μοριακής Βιολογίας στο Πανεπιστήμιο Princeton των ΗΠΑ Σαμ Γουάνγκ. Χώρισαν τα 31 κεφάλαιά τους σε πέντε «μέρη ξενάγησης»: Στο πρώτο παρουσιάζουν τον εγκέφαλο και τις λειτουργίες του με εξόχως… ανατρεπτικό τρόπο, που διαφαίνεται από τον τίτλο του πρώτου κιόλας κεφαλαίου: «Μπορείτε να εμπιστευτείτε τον εγκέφαλό σας;». Στο δεύτερο μέρος εξηγούν πώς λειτουργούν οι αισθήσεις, στο τρίτο πώς αλλάζει ο εγκέφαλός μας από την ώρα που γεννιόμαστε ώσπου να γεράσουμε, στο τέταρτο εμβαθύνουν στο πώς δημιουργούνται και ελέγχονται τα συναισθήματα, στο πέμπτο μπαίνουν στα εδάφη της σκέψης, του συλλογισμού, της λήψης αποφάσεων, της ευφυΐας και των διαφορών μεταξύ θηλυκού και αρσενικού εγκεφάλου, για να τελειώσουν με το έκτο μέρος, όπου παρουσιάζουν τις καταστάσεις «αλλοτρίωσης» του εγκεφάλου: συνείδηση, ύπνος, ναρκωτικά, αλκοόλ, ασθένεια.
Sandra Aamodt, Sam Wang
Καλωσήρθατε στον εγκέφαλό σας
Εκδόσεις ΑΒΓΟ, 2008,
σελ. 339, τιμή 18,26 ευρώ

Το γράψιμο αυτού του βιβλίου είναι υποδειγματικό: ερεθιστικές ερωτήσεις στην αρχή κάθε κεφαλαίου, όμορφα γραφήματα που προσθέτουν ερμηνευτικά στο κείμενο, ένθετες ερωταπαντήσεις που προλαμβάνουν απορίες, χιούμορ και ανεκδοτολογικά παραδείγματα που προάγουν την εξοικείωση, για αναγνώστες 13-93 ετών.

Αν είχα να διαλέξω ένα μόνο από τα τρία βιβλία, θα διάλεγα σίγουρα αυτό. Αν ήθελα την πληρέστερη κατανόηση της θέσης του ανθρώπινου εγκεφάλου στον έμβιο κόσμο γύρω μας, θα αγόραζα οπωσδήποτε και τον «Μεγάλο εγκέφαλο». Αν μου έλειπε το πρίσμα των φιλοσόφων και μηχανικών στα του νου, τότε θα έκανα και το τρίτο βήμα, αγοράζοντας το βιβλίο του ΕΙΕ. Αντίστοιχη είναι και η κλιμάκωση ως προς το «εποχιακώς εύληπτον» των τριών βιβλίων: Το πιο ευκολοδιάβαστο σε ημέρες διακοπών είναι το «Καλωσήρθατε στον εγκέφαλό σας», το πιο κατάλληλο για το «ινδιάνικο καλοκαίρι» του φθινοπώρου είναι το «Μεγάλος εγκέφαλος», ενώ το βιβλίο του ΕΙΕ διαβάζεται καλύτερα όταν ο χειμώνας «μαζέψει τα μυαλά μας».

ΕΝΤΥΠΗ ΕΚΔΟΣΗ