Προδρομική τραγωδία

Συνεχίζεται ο λόγος για το δραματικό εκτόπισμα της Ιλιάδας, που ευνόησε τη θεατρική της μεταφορά την περασμένη εβδομάδα από τον φιλέταιρο Στάθη Λιβαθινό και τους αφοσιωμένους εταίρους του. Εντοπίστηκαν ήδη στο προηγούμενο «Μονοτονικό» κάποια καίρια σήματα δραματικής υφής, που καθιστούν το θεμελιακό αυτό έπος προδρομική τραγωδία.

Το ένα αναγνωρίστηκε στην πυκνή προβολή διαλόγων, η ένταση και η έκταση των οποίων καθιστούν συχνά την τριτοπρόσωπη αφήγηση δευτερεύουσα και διαμεσολαβητική. Το άλλο εντοπίστηκε στην απρόβλεπτη πύκνωση του μάχιμου χρόνου (τέσσερις μόλις μάχιμες μέρες), στον οποίο συσπειρώνεται ο ιλιαδικός πόλεμος, σε αντίθεση προς τον δεκάχρονο παραδοσιακό τρωικό πόλεμο. Το τρίτο, ίσως και το σημαντικότερο, έχει να κάνει με τη μετάσταση τώρα του μάχιμου χώρου ανάμεσα σε δύο οριακά άκρα, που σηματοδεύονται αφενός από την τειχισμένη Τροία και αφετέρου από το περίφραχτο στρατόπεδο των Αχαιών. Θα επιμείνω.

Στις πρώτες μάχιμες ραψωδίες, όπου εξέχει η αριστεία του Διομήδη, οι Τρώες πιέζονται από τους Αχαιούς προς τα τείχη τους. Εφεξής όμως (με αυστηρή παρέμβαση του Δία) η απειλητική έφοδος των Αχαιών αντιστρέφεται σε σταδιακή υποχώρηση, αφού προηγουμένως, για να προστατέψουν τις σκηνές και τα πλοία τους, ανοίγουν μπροστά βαθιά και δύσβατη τάφρο και ανυψώνουν πίσω της οχυρό περίφραγμα με πέτρες και δοκάρια.

Οπότε, για τέσσερις ολόκληρες ραψωδίες (Μ-Ο), οι Τρώες παίρνουν το πάνω χέρι: καταπατούν την τάφρο των Αχαιών, ρημάζουν το προστατευτικό τους τείχος και επιχειρούν την πυρπόληση των πλοίων. Ετσι η σκοπούμενη άλωση της τειχισμένης Τροίας μετατρέπεται σε απειλή άλωσης του τείχους των Αχαιών. Πρόκειται μάλλον για ειρωνική αντιστροφή, που σηματοδοτεί εξαρχής τον αμφίρροπο χαρακτήρα του ιλιαδικού πολέμου, ο οποίος παραμένει συνεχώς αμφίβολος και καταλήγει μετέωρος, χωρίς νικητές και νικημένους.

Ανάλογη εξάλλου ταλάντευση υφίσταται και η εξελισσόμενη πλοκή του. Στην αφετηρία του ο ιλιαδικός πόλεμος εμφανίζεται εριστικός και εμφύλιος. Θα χρειαστεί η δραστική επέμβαση της Αθηνάς, για να μην καταλήξει σε φονική αναμέτρηση Αχιλλέα και Αγαμέμνονα, εμπλοκή που θα σήμαινε την ακύρωσή του, προτού καν ξεκινήσει.

Μπορεί εν τέλει ο εμφύλιος φόνος να αποτρέπεται, συνεπάγεται όμως την ανυποχώρητη μήνιν του Αχιλλέα, που τον καθηλώνει σε αγωνιστική αδράνεια έως την εικοστή όγδοη ραψωδία, αφήνοντας τους Αχαιούς έκθετους στο μένος των Τρώων και του Εκτορα, με ρητή μάλιστα εντολή του Δία. Μόλις στην αρχή της δέκατης έκτης ραψωδίας ο απόλεμος και μηνίων Αχιλλέας δείχνει να συγκινείται.

Ενδίδει στη μοιραία πρόταση του Πατρόκλου (που την υποβάλλει στο τέλος της ενδέκατης ραψωδίας ο πολύπειρος και λαλίστατος Νέστωρ) και δέχεται να τον υποκαταστήσει στο πεδίο της μάχης ο ακριβός του εταίρος, φορώντας τη δική του πανοπλία, προκειμένου να απωθήσει τους Τρώες από τα πυρπολούμενα πλοία, υπό τον όρο όμως να μην απειλήσει τα τείχη της Τροίας.

Πρόκειται στην ουσία για τέχνημα αναπλήρωσης μέχρι θανάτου, που το έχω αλλού ονομάσει «αντ’ αυτού». Ο Πάτροκλος αντί του Αχιλλέα, ο Πάτροκλος ως είδωλο του Αχιλλέα, εισβάλλει με τους Μυρμιδόνες στο πεδίο της μάχης, σαρώνει διάσημους Τρώες και επίκουρους και προχωρεί, ως μη όφειλε, ακάθεκτος προς τα τείχη της Τροίας. Οπότε επεμβαίνει απροκάλυπτος ο Απόλλων, που τον αφοπλίζει και τον απογυμνώνει βάναυσα, καθιστώντας τον εύκολο θήραμα του Εύφορβου και ευχείρωτο θύμα του Εκτορα.

Νεκρός τώρα ο Πάτροκλος αναπληρώνει με τον θάνατό του και αναβάλλει τον προορισμένο θάνατο του ωκύμορου Αχιλλέα, που θα συμβεί όμως αργότερα, εκτός του ιλιαδικού πολέμου. Προς το παρόν γίνεται εκδικητής του σκοτωμένου φίλου του, φονεύοντας και διασύροντας ανελέητα τον Εκτορα. Βρισκόμαστε στην καμπή μιας αδιέξοδης τραγωδίας, η έξοδος της οποίας επιφυλάσσεται για την τελευταία ραψωδία του έπους.

Οπου το αμοιβαίο πένθος του Αχιλλέα για τον Πάτροκλο και του Πριάμου για τον ακριβό του γιο θα εξελιχθεί σε αμοιβαία συμπάθεια, καταλήγοντας στον νεκρώσιμο νόστο του Εκτορα και στην έντιμη ταφή του, σε χρονικό περιθώριο μιας συμφωνημένης ολιγοήμερης αναστολής της πολεμικής σύγκρουσης, που παραμένει όμως εν τέλει μετέωρη.

Γιατί στο σημείο αυτό η Ιλιάδα απρόβλεπτα τερματίζει, παραχωρώντας τα υπόλοιπα κεφάλαια του τρωικού μύθου (όπως είναι ο θάνατος του Αχιλλέα και η άλωση της Τροίας, με τα παρεπόμενά της) σε άλλους ποιητές και σε άλλα συνεχόμενα έπη, μεταξύ των οποίων εξέχει η Οδύσσεια. Ενώ η ίδια λίγο-πολύ αυτονομείται και εφεξής συστήνεται όχι μόνον ως θεμελιακό έπος αλλά και ως προδρομική τραγωδία.