Εν όψει της μεθαυριανής θεατρικής πρεμιέρας (με την οποία εγκαινιάζεται εφέτος το πολύπαθο Φεστιβάλ Αθηνών), αφοσιωμένης από τον Λιβαθινό και τους συνεργάτες του, ψυχή τε και σώματι, στην ομηρική Ιλιάδα, απογράφονται εδώ κάποιες πρόχειρες σκέψεις για το δραματικό της κυρίως εκτόπισμα προκειμένου να εκτιμηθεί και σ’ αυτό το κεφάλαιο ο προδρομικός ρόλος της. Προηγείται αφελώς μια «ερώτηση κρίσεως», όπως έλεγαν οι παλιοί δάσκαλοι:
Προσφέρεται η ομηρική Ιλιάς σε σκηνική διδασκαλία ή μήπως πρόκειται για αυθαίρετο βιασμό της επικής της φύσης και του ακροαματικού της προορισμού; Απάντηση: και ναι και όχι. Ανάλογα με τις συγκεκριμένες κειμενικές επιλογές, αν ανιχνεύονται οι αμφίρροπες σχέσεις λόγου και πράξης, δράσης και αδράνειας, φράσης και μετάφρασης. Οπότε δεν αποκλείεται να αναδειχτεί η Ιλιάδα όχι μόνο θεμελιακό έπος αλλά και προδρομικό δράμα, στο όριο της τραγωδίας.
Οι αρχαίες πάντως μαρτυρίες που διαθέτουμε για τον παραστατικό τρόπο εκφοράς και πρόσληψης των ομηρικών επών σε δημόσιες γιορτές ευνοούν μια τέτοια υπόθεση. Παράδειγμα, ο πλατωνικός διάλογος «Ιων», όπου ο επώνυμος ραψωδός (φανατικός και αποκλειστικός θαυμαστής της ομηρικής Ιλιάδας) ελέγχεται από τον πλατωνικό Σωκράτη για υποκριτικές υπερβολές.
Σοβαρότερη σημασία για το συζητούμενο θέμα έχει η φημολογούμενη ομολογία του Αισχύλου ότι τα δράματά του είναι ψίχουλα από το ομηρικό τραπέζι. Δήλωση που αναγνωρίζει ειδικότερα στην Ιλιάδα το δραματικό του πρότυπο, αποτυπωμένο τόσο στον μύθο της όσο και προπαντός στη συντακτική της άρθρωση, όπου εξέχει, με τις διαστάσεις και τις εντάσεις του, ο αμοιβαίος διάλογος.
Προφανές παράδειγμα η πρώτη ιλιαδική ραψωδία, η σύνταξη της οποίας κλιμακώνεται σε τρεις, αποφαστικούς για την έκβαση του έπους, διαλόγους, που καθιστούν ενίοτε την ενδιάμεση αφήγηση διαμεσολαβητική. Προηγείται ο εμπαθής διάλογος Αχιλλέα και Αγαμέμνονα, μεσολαβεί η διαλογική ανταπόκριση Αχιλλέα και Θέτιδας και έπεται η διαλογική συμφωνία Θέτιδας και Δία, από την οποία εξαρτώνται εφεξής η πλοκή και η έκβαση του ιλιαδικού πολέμου.
Δεύτερο ισχυρό παράδειγμα διαλογικής άρθρωσης αποτελεί ολόκληρη σχεδόν η ένατη ραψωδία (επιγράφεται «Πρεσβεία προς Αχιλλέα») με απρόβλεπτης έντασης λόγους και αντιλόγους: Οδυσσέα και Αχιλλέα, Αχιλλέα και Φοίνικα, Αίαντα και Αχιλλέα. Μείζονος εξάλλου σημασίας διαλογικό σύμπλεγμα προκύπτει από τη συζυγική ομιλία Εκτορα και Ανδρομάχης στην έκτη ραψωδία και από τους δύο σπαρακτικούς της θρήνους στην εικοστή δεύτερη και εικοστή τέταρτη ραψωδία, πλαισιωμένους από περιπαθείς αποστροφές του Πριάμου, της Εκάβης και της Ελένης, πριν και μετά τον νεκρώσιμο νόστο του Εκτορα. Ο οποίος κατορθώνεται με τη διαλογική υποχώρηση του Αχιλλέα στην ικεσία του Πριάμου, εξασφαλίζοντας έτσι την έντιμη ταφή του νεκρού Εκτορα, στο πλαίσιο ενδεκαήμερης αναστολής της πολεμικής αναμέτρησης Αχαιών και Τρώων.
Αλλά και στο πεδίο της μάχης, προτού οι ιλιαδικοί ήρωες καταλήξουν στη φονική κατά κανόνα σύγκρουσή τους, προηγείται επιθετικός και αμυντικός διάλογος μεταξύ τους, που κάποτε εκβάλλει σε απρόβλεπτη φιλότητα, με ανταλλαγή μάλιστα αμοιβαίων δώρων: περίπτωση Γλαύκου – Διομήδη στο πρώτο μισό της έκτης ραψωδίας, Εκτορα – Αίαντα στη μέση περίπου της έβδομης.
Καθοριστική εξάλλου σημασία για τη δραματοποίηση του ιλιαδικού πολέμου έχει η οικονομία του μάχιμου χρόνου και του μάχιμου χώρου επηρεάζοντας γενικότερα την πλοκή του έπους. Ως προς τον μάχιμο χρόνο η ομηρική Ιλιάδα προϋποθέτει συγκροτημένο λίγο-πολύ μυθολογικό απόθεμα (προερχόμενο από τον τρωικό κύκλο), από όπου αντλεί τις αφορμές της και επιχειρεί απρόβλεπτες συχνά εφαρμογές, με τη μέθοδο της δραστικής συμπύκνωσης.
Ετσι τα δέκα χρόνια του τρωικού πολέμου συμπυκνώνονται στην Ιλιάδα σε τέσσερις μόλις μάχιμες μέρες, ενώ παραλείπονται κρίσιμα κεφάλαιά του, μεταξύ των οποίων η τελική άλωση Τροίας και ο προορισμένος θάνατος του ωκύμορου Αχιλλέα.
Αντ’ αυτού ο ιλιαδικός μύθος εστιάζεται εξαρχής στην ουλομένην μήνιν του Αχιλλέα και στα θανάσιμα παρεπόμενά της για Αχαιούς και Τρώες, που απολήγουν στον βίαιο φόνο του Πατρόκλου από τον Εκτορα και του Εκτορα από τον Αχιλλέα. Το δραματικό αυτό αδιέξοδο αίρεται (με την παρέμβαση των θεών) μόλις στην τελευταία ραψωδία του έπους, με την εταιρική ομιλία Πριάμου και Αχιλλέα, η οποία εξασφαλίζει τον νεκρώσιμο νόστο του Εκτορα και την έντιμη ταφή του.
Στη δραματική αυτή πύκνωση του μάχιμου χρόνου στην Ιλιάδα αντιστοιχεί η μετάσταση του μάχιμου χώρου της, που σηματοδοτείται με τα αντίπαλα άκρα του: το οχυρωμένο κάστρο της Τροίας (όριο οι Σκαιές Πύλες) και τον παράλιο ναύσταθμο των Αχαιών, μπροστά στον οποίο κατανέμονται οι σκηνές. Συνεχίζεται.

ΕΝΤΥΠΗ ΕΚΔΟΣΗ