Ποιος είδε τα ανάκτορα της Κνωσού και δεν έμεινε έκθαμβος από το πόσο προηγμένος ήταν αυτός ο λαός που έζησε στην Κρήτη πριν από 5.000 χρόνια! Ποιοι ήταν άραγε οι Μινωίτες; Από πού ξεφύτρωσαν εκεί στη μέση του πελάγους και άνθησαν στην εποχή του Χαλκού; Ο Εβανς, ο αρχαιολόγος που έφερε στο φως αυτόν τον πολιτισμό, υπέθεσε πως δεν μπορούσε παρά να είχε προέλθει από τη γειτονική προηγμένη Αίγυπτο. Για περισσότερο από έναν αιώνα, οι αρχαιολόγοι δεν μπόρεσαν να συμφωνήσουν για την καταγωγή των Μινωιτών. Εκεί όμως που απέτυχε η αρχαιολογική σκαπάνη ήλθε να συνδράμει η γενετική. Εξετάζοντας το αρχαίο DNA και συγκρίνοντάς το με άλλα αρχαία και σύγχρονα, ερευνητές από την Ελλάδα και τις ΗΠΑ κατέδειξαν όχι μόνο ότι οι Μινωίτες είναι Ευρωπαίοι αλλά και ότι κάποιοι από τους σημερινούς Κρήτες είναι απόγονοί τους!

«Τούτο δεν είν’ ξερολιθιά, μόν’ είν’ αρχαίος τάφος». Με αυτά τα λόγια διόρθωσε πριν από χρόνια μια ανέμελη παρέα εκδρομέων σε κάποιο χωριό της ορεινής Κρήτης ένας υπερήλικος ντόπιος. Οι εκδρομείς στάθηκαν να ξαναδούν αυτό που νόμισαν πως ήταν ξερολιθιά. Εκείνο όμως που έκανε μεγαλύτερη εντύπωση δεν ήταν οι λίγες πέτρες που είχαν απομείνει αλλά το τραγουδιστό των λόγων του γέροντα που παρέπεμπε σε ανάπαιστο. «Δεν ξέρω αν οι Κρητικοί είναι απευθείας απόγονοι των αρχαίων Ελλήνων, αλλά όταν τους ακούω να μιλούν μπορώ και να το πιστέψω» παρατήρησε κάποιος από την παρέα.


Ο καθηγητής Ιατρικής και Επιστημών Γονιδιώματος του Πανεπιστημίου Washington κ. Γεώργιος Σταματογιαννόπουλος

Ξαναθυμήθηκα αυτό το περιστατικό διαβάζοντας την εργασία του καθηγητού Ιατρικής και Επιστημών Γονιδιώματος του Πανεπιστημίου Washington στο Σιάτλ των ΗΠΑ κ. Γεωργίου Σταματογιαννόπουλου, η οποία δημοσιεύθηκε στην επιθεώρηση «Nature Communications» την περασμένη Τρίτη. Οπως προκύπτει από το άρθρο, ο έλληνας καθηγητής και οι συνεργάτες του έδωσαν την οριστική απάντηση σχετικά με την προέλευση των Μινωιτών: όχι, οι Μινωίτες δεν έφθασαν στο νησί από τη γειτονική Αίγυπτο, όπως είχε υποθέσει ο σερ Αρθουρ Εβανς. Βρίσκονταν εκεί για τουλάχιστον 4.000 χρόνια προτού αναπτύξουν τον αξιοθαύμαστο πολιτισμό τους. Ηταν απόγονοι των πρώτων νεολιθικών πληθυσμών που εποίκησαν την Ευρώπη με προέλευση την Ανατολία.

Με οδηγό το DNA


Οπως μπορεί κανείς να φανταστεί από τους τίτλους του έλληνα καθηγητή, δεν είναι η αρχαιολογική σκαπάνη που έδωσε την απάντηση στο ερώτημα της προέλευσης των Μινωιτών αλλά η γενετική. Ως άλλος μίτος της Αριάδνης, το DNA των Μινωιτών καθοδήγησε τους ερευνητές στην αποκάλυψη των συγγενικών δεσμών τους με 135 αρχαίους και σύγχρονους πληθυσμούς με το DNA των οποίων συγκρίθηκε.
Αλλά ας πάρουμε τα πράγματα από την αρχή: πάνε 15 χρόνια από τότε που ο έλληνας καθηγητής, γνωστός στη διεθνή επιστημονική κοινότητα για το έργο του στις αιμοσφαιρινοπάθειες, αποφάσισε να ασχοληθεί με ένα εντελώς διαφορετικό θέμα. Ηταν η εποχή που η μοριακή βιολογία ανθούσε, με το πρόγραμμα της αποκωδικοποίησης του ανθρωπίνου γονιδιώματος να κορυφώνεται και τις νέες τεχνολογίες να αναπτύσσονται και να επιτρέπουν την πραγματοποίηση πειραμάτων που μία δεκαετία πριν φάνταζαν εξωπραγματικά. Μεταξύ άλλων, κατέστη δυνατή η μελέτη αρχαίου DNA και οι αρχαιολόγοι και οι παλαιοντολόγοι άρχισαν να ζητούν τη βοήθεια των γενετιστών για να επιλύσουν γρίφους που έμεναν άλυτοι για πολλές δεκαετίες.
Ενας τέτοιος γρίφος είναι η προέλευση των Μινωιτών και ο κ. Σταματογιαννόπουλος, με τη θερμή υποστήριξη του εκλιπόντος αρχαιολόγου Νίκου Παπαδάκη, ο οποίος τότε ήταν διευθυντής της Αρχαιολογικής Υπηρεσίας Αγίου Νικολάου, βάλθηκε να τον ξεδιαλύνει. «Δεν ξέραμε τότε πόσες δυσκολίες θα συναντούσαμε» δήλωσε μιλώντας στο «ΒΗΜΑScience» και προσέθεσε: «Το αρχαίο DNA είναι εξαιρετικά δύσκολο να μελετηθεί. Οχι μόνο επειδή σπανίως είναι καλοδιατηρημένο αλλά και επειδή συχνά μολύνεται με σύγχρονο».
Δρακόντεια μέτρα πειραματικής ασφαλείας!


Αλλά επειδή μόνο το DNA μπορεί να μας δώσει οριστικές απαντήσεις σε ερωτήματα όπως «ποιοι ήταν οι Δωριείς, οι Ιωνες, οι Αιολείς, οι Μακεδόνες;» ή «Τι σχέση είχαν οι Μινωίτες με τους Μυκηναίους;», ο έλληνας καθηγητής ήταν αποφασισμένος να συνεχίσει, παρά τα όποια εμπόδια. Είναι χαρακτηριστικό ότι, ενώ τα πρώτα οστά άρχισαν να καταφτάνουν στο εργαστήριό του από το 2001, η μελέτη τους άρχισε το 2005. Απαιτήθηκε να χτιστεί από την αρχή ένα νέο εργαστήριο με συνθήκες που θα εξασφάλιζαν ότι το αρχαίο DNA που θα εξαγόταν από τα οστά (για την ακρίβεια, από κονιορτοποιημένα δόντια) δεν θα μολυνόταν από εξωγενές DNA. Αξίδει δε να σημειωθεί ότι όλα τα πειράματα που περιγράφονται στην εργασία που μόλις δημοσιεύθηκε έγιναν δύο φορές σε δύο διαφορετικά εργαστήρια προκειμένου τα αποτελέσματα να είναι αδιάσειστα. Χαρακτηριστικό της αυστηρότητας που επικράτησε σε όλα τα στάδια του πειραματισμού είναι το γεγονός ότι από τους 108 σκελετούς που έφτασαν στο Σιάτλ μόνο 37 πέρασαν τις εξετάσεις αυθεντικότητας και χρησιμοποιήθηκαν για τη μελέτη.

Με ποιούς «συγγενεύουν» οι Μινωίτες
Στον χάρτη σημειώνεται με κόκκινες κουκκίδες η γεωγραφική προέλευση των πληθυσμών που συγκρίθηκαν με τους Μινωίτες. Οσο πιο σκούρο το μπλε χρώμα τόσο μεγαλύτερη η γενετική ομοιότητα. Παρατηρήστε το άσπρο στην Αφρική που φανερώνει ότι η υπόθεση του Εβανς για αιγυπτιακή προέλευση των Μινωιτών δεν ευσταθεί

Σε φυσικό «ψυγείο« για 3.700 χρόνια


«Είχαμε σκελετούς από τάφους της Οδηγήτριας κοντά στη Φαιστό, καθώς και από το σπήλαιο του Αγίου Χαραλάμπους στο οροπέδιο Λασιθίου, το οποίο λόγω γεωγραφίας αποτελούσε καταφύγιο για τους κατοίκους της Κνωσού. Οι σκελετοί που τελικά χρησιμοποιήθηκαν προήλθαν από το σπήλαιο του Αγίου Χαραλάμπους. Το σπήλαιο παρέμενε κλειστό για αιώνες και ανακαλύφθηκε τυχαία το 1976 κατά τη διάρκεια έργων οδοποιίας. Οι χαμηλές θερμοκρασίες που επικρατούσαν σε αυτό συνέβαλαν στη διατήρηση των οστών ηλικίας άνω των 3.700 ετών σε άριστη κατάσταση» σημείωσε ο έλληνας καθηγητής.
Η ερευνητική ομάδα επέλεξε να εργαστεί με το μιτοχονδριακό DNA, το οποίο «υπάρχει σε πολλά αντίγραφα ανά κύτταρο και όχι μόνο σε δύο, όπως συμβαίνει με το DNA του πυρήνα. Επιπροσθέτως, το μικρό μέγεθός του αυξάνει την πιθανότητα να παραμείνει άθικτο» εξήγησε ο κ. Σταματογιαννόπουλος. Η μελέτη του μιτοχονδριακού DNA των Μινωιτών κατέδειξε την παρουσία 21 χαρακτηριστικών περιοχών. Τις περιοχές αυτές αναζήτησαν οι ερευνητές και στο μιτοχονδριακό DNA 135 διαφορετικών αρχαίων και σύγχρονων πληθυσμών που συνέκριναν με εκείνο των Μινωιτών.
Με ποιους πληθυσμούς συγκρίθηκε


Οι προς σύγκριση πληθυσμοί επιλέχθηκαν έτσι ώστε να προέρχονται από ένα ευρύ γεωγραφικό και ιστορικό φάσμα προκειμένου να καλυφθούν όλες οι υποθέσεις που κατά καιρούς έχουν διατυπωθεί για την προέλευση των Μινωιτών. «Οταν ο Εβανς έκανε τις ανασκαφές του στην Κρήτη, έμεινε έκθαμβος από την ωραιότητα των ευρημάτων του. Ο ίδιος ονόμασε Μινωίτες τους ανθρώπους που έζησαν εκεί αποτίοντας φόρο τιμής στον μυθικό βασιλιά Μίνωα. Αλλά η προέλευση αυτού του πολιτισμού που άνθησε κατά την Εποχή του Χαλκού φαίνεται ότι μπέρδευε τον Εβανς. Ο επιφανής αρχαιολόγος θεώρησε πως ένας τέτοιος πολιτισμός δεν θα μπορούσε να είχε προκύψει από αυτόχθονες κατοίκους του νησιού. Ετσι διατύπωσε την υπόθεση που ήθελε τους Μινωίτες να έχουν προέλθει από την προηγμένη Αίγυπτο. Αργότερα διατυπώθηκαν και άλλες υποθέσεις, μεταξύ των οποίων και εκείνη που απέδιδε στους Μινωίτες μεσοποταμιακή καταγωγή» δήλωσε ο έλληνας καθηγητής και προσέθεσε: «Μόνο η σύγκριση του DNA των Μινωιτών με το DNA ενός ευρέος φάσματος διαφορετικών πληθυσμών θα έλυνε τον γρίφο της προέλευσής τους».
Οπως περιγράφεται στο άρθρο του κ. Σταματογιαννόπουλου και των συνεργατών του, από τις 21 χαρακτηριστικές περιοχές που εντοπίστηκαν οι έξι βρέθηκαν να είναι μοναδικές για τους Μινωίτες, αλλά οι υπόλοιπες 15 εντοπίζονται και σε άλλους πληθυσμούς. Βασισμένοι στη συχνότητα εμφάνισης αλλά και στον βαθμό ομοιότητας των χαρακτηριστικών περιοχών μεταξύ διαφορετικών πληθυσμών και με τη βοήθεια προηγμένων αλγορίθμων, οι ερευνητές μπόρεσαν να εξαγάγουν συμπεράσματα για τον βαθμό συγγένειας των Μινωιτών με άλλους αρχαίους ή μοντέρνους πληθυσμούς.
Ο Εβανς είχε άδικο!


Η ανάλυση απέκλεισε εντελώς τη θεωρία του Εβανς! Το μιτοχονδριακό DNA των Μινωιτών δεν έμοιαζε διόλου με αυτό των Αιγυπτίων ούτε με το DNA άλλων αφρικανικών πληθυσμών (Νουβία, Σουδάν, Ντουμπάι, Υεμένη, Σαουδική Αραβία, Τυνησία, Λιβύη) με το οποίο συγκρίθηκε. Είναι δε χαρακτηριστικό ότι το αιγυπτιακό DNA είναι από αυτά που διαφέρουν περισσότερο από των Μινωιτών.
Αν όμως οι Μινωίτες δεν ήταν απόγονοι των Αιγυπτίων, τότε τι ήταν; Την απάντηση στο ερώτημα αυτό δίνει η μεγάλη ομοιότητα του μιτοχονδριακού DΝΑ των Μινωιτών με αρχαίους αλλά και σύγχρονους ευρωπαϊκούς πληθυσμούς. Σε σχετικό πίνακα του άρθρου διαβάζουμε ότι οι Σαρδήνιοι και οι Ιβηρες της Εποχής του Χαλκού ήταν γενετικά συγγενέστεροι των Μινωιτών. Μεγάλη δε συγγένεια εμφανίζεται και με τους νεολιθικούς πληθυσμούς της Σκανδιναβίας και της Γαλλίας, συγγένεια που φαίνεται ότι συνεχίζεται στις ημέρες μας καθώς υφίσταται μεγάλη γενετική ομοιότητα με τους σύγχρονους Πορτογάλους, Γερμανούς, Κορσικανούς, Ιρλανδούς, Καταλανούς και Γάλλους. «Τα ευρήματά μας δείχνουν ότι οι Μινωίτες ήταν Ευρωπαίοι» δήλωσε ο κ. Σταματογιαννόπουλος και προσέθεσε: «Με βάση τη μεγάλη γενετική ομοιότητά τους με τους ευρωπαϊκούς νεολιθικούς πληθυσμούς, καθώς και τους ευρωπαϊκούς πληθυσμούς της Εποχής του Χαλκού, μπορούμε να υποθέσουμε βάσιμα ότι οι Μινωίτες είναι απόγονοι των νεολιθικών πληθυσμών που εποίκησαν την Ευρώπη πριν από 9.000 χρόνια. Η προέλευση αυτών των πληθυσμών που γνώριζαν τη γεωργία ήταν η Ανατολία, περιοχή που σήμερα αντιστοιχεί στην Ανατολική Τουρκία και στη Μέση Ανατολή. Με άλλα λόγια, ο πολιτισμός των Μινωιτών ήταν ένας αυτόχθων πολιτισμός».
Οι Λασιθιώτες πλησιέστεροι απόγονοι


Υπάρχουν άραγε απόγονοι αυτού του πολιτισμού; «Η γενετική σήμερα δίνει απαντήσεις με την εγκυρότητα των μαθηματικών και η γενετική ανάλυση μας έδειξε ότι οι σημερινοί κάτοικοι του οροπεδίου στο Λασίθι είναι οι κοντινότεροι απόγονοι των Μινωιτών» επεσήμανε ο κ. Σταματογιαννόπουλος. Πράγματι, όπως σημειώνεται και στο άρθρο του έλληνα καθηγητή και των συνεργατών του, οι κάτοικοι του οροπεδίου Λασιθίου εμφανίζουν τη μεγαλύτερη γενετική συγγένεια με τους Μινωίτες, ακολουθούμενοι από τους κατοίκους της ευρύτερης περιοχής Ηρακλείου – Λασιθίου. Μεγάλη όμως εμφανίζεται να είναι η γενετική ομοιότητα των Μινωιτών και με Ελληνες από άλλα γεωγραφικά διαμερίσματα.
Οπως μπορεί κανείς να φανταστεί, ο έλληνας καθηγητής δεν σκοπεύει να σταματήσει τις έρευνές του εδώ. Το αντίθετο! Αυτή τη στιγμή βρίσκεται σε εξέλιξη η αποκωδικοποίηση ολόκληρου του γονιδιώματος σύγχρονων Κρητών από τη Φαιστό, την Κνωσό και τα Μάλια, καθώς επίσης και η αποκωδικοποίηση ολόκληρου του γονιδιώματος Μινωιτών. «Η σύγκριση των γονιδιωμάτων Μινωιτών και σύγχρονων Κρητών θα επιτρέψει να εμβαθύνουμε περισσότερο στη σχέση των αρχαίων και των σύγχρονων κατοίκων του νησιού» μας είπε ο κ. Σταματογιαννόπουλος, προσθέτοντας ότι «η γενετική που τόσο έχει συμβάλει τα τελευταία χρόνια στο να προστατεύσει το μέλλον μας από τις ασθένειες είναι εξίσου ικανή να φωτίσει το παρελθόν μας».
Στο πλαίσιο της αποκάλυψης του ιστορικού παρελθόντος είναι και ένα ακόμη πολύ κρίσιμο αρχαιολογικό ερώτημα που έχει αρχίσει να διερευνά η ομάδα του έλληνα καθηγητή: «Πρόκειται για τη σχέση Μυκηναίων και Μινωιτών. Θα ήταν εξαιρετικά ενδιαφέρον να μάθουμε αν οι πληθυσμοί που γέννησαν τους δύο σπουδαίους πολιτισμούς σχετίζονται γενετικά». Αναμένουμε…

ΜΙΤΟΧΟΝΔΡΙΑΚΟ DNA
Η κληρονομιά της μητέρας

Τα μιτοχόνδρια φέρουν το δικό τους DNA που κληροδοτείται στους απογόνους μέσω της μητέρας

Αν μπορούσαμε να βάλουμε δίπλα-δίπλα ένα ωάριο και ένα σπερματοζωάριο θα μας εντυπωσίαζε η διαφορά μεγέθους των δύο γενετικών κυττάρων. Με διάμετρο 100 μικρομέτρων (ένα δέκατο του χιλιοστού), το ωάριο αποτελεί το μεγαλύτερο κύτταρο στο σώμα μιας γυναίκας. Αντιθέτως, η κεφαλή ενός σπερματοζωαρίου δεν ξεπερνά τα 5 μικρόμετρα σε μήκος και τα 3 σε πλάτος. Προφανώς, το μέγεθός τους αντανακλά την αποστολή τους: το σπερματοζωάριο είναι μικρό, ελαφρύ, προικισμένο με μια ευκίνητη «ουρά» και με ατρακτοειδές σχήμα ώστε να μπορεί να κολυμπήσει στο δαιδαλώδες γυναικείο αναπαραγωγικό σύστημα και να εναποθέσει το φορτίο του στο ωάριο. Ενα ώριμο σπερματοζωάριο, στην πραγματικότητα δεν είναι παρά ένα ευκίνητο όχημα μεταφοράς του γενετικού υλικού, καθώς έχει απολέσει όλα τα κυτταρικά οργανίδιά του. Μόνο στη βάση της κεφαλής φέρει έναν μικρό αριθμό μιτοχονδρίων (οργανίδια του κυττάρου εξειδικευμένα στην παραγωγή ενέργειας) που του εξασφαλίζει τα καύσιμα για το ταξίδι του.

Σε αντίθεση με το σπερματοζωάριο, το ωάριο δεν συμβάλλει μονάχα με το γενετικό υλικό του στη δημιουργία του εμβρύου που προκύπτει από τη σύντηξη των δύο γαμετών. Μέχρι το έμβρυο να εγκατασταθεί στη μήτρα της μητέρας του και να αναπτυχθεί ο πλακούντας, δηλαδή για μία ολόκληρη εβδομάδα μετά τη γονιμοποίηση, αυτό βασίζεται στα αποθέματα του ωαρίου. Ετσι, όταν μετά τη γονιμοποίηση γίνεται η πρώτη κυτταρική διαίρεση και από το γονιμοποιημένο κύτταρο προκύπτουν τα δύο πρώτα κύτταρα του εμβρύου, αυτά μοιράζονται μεταξύ τους και τα οργανίδια που υπήρχαν στο ωάριο.
Μεταξύ των οργανιδίων είναι και τα μιτοχόνδρια, τα μόνα οργανίδια τα οποία φέρουν το δικό τους DNA. Το μιτοχονδριακό DNA ξεχωρίζει από αυτό του πυρήνα και πολλαπλασιάζεται ανεξάρτητα κάθε φορά που το κύτταρο δημιουργεί νέα μιτοχόνδρια. Καθώς δε τα μιτοχόνδρια μεταβιβάζονται από τη μητέρα στους απογόνους (αρσενικούς και θηλυκούς), το DNA αποτελεί το μόριο που μαρτυρά τη μητρική καταγωγή ενός ατόμου. Ετσι, τα ευρήματα του κ. Σταματογιανόπουλου και των συνεργατών του σημαίνουν ότι οι σημερινοί κάτοικοι του οροπεδίου του Λασιθίου είναι απόγονοι μιας αδιάρρηκτης γραμμής γυναικών από τη μινωική εποχή ως τις μέρες μας!

Ποια είναι η γλώσσα της Γραμμικής Α;
Τα γενετικά ευρήματα του κ. Σταματογιαννόπουλου και των συνεργατών του επαναφέρουν ένα ακόμη ζήτημα, γλωσσολογικό αυτή τη φορά. Αφορά την μινωική γραφή Γραμμική Α η οποία δεν έχει ακόμη αποκωδικοποιηθεί και για την προέλευση της οποίας έχει διατυπωθεί πλήθος υποθέσεων. Τώρα όμως που ξέρουμε ότι οι Μινωίτες ήταν Ινδοευρωπαίοι, τι μπορεί να ήταν η γλώσσα που μιλούσαν; Θα βοηθήσει άραγε στην αποκρυπτογράφηση της Γραμμικής Α το να τη δουν οι γλωσσολόγοι υπό το πρίσμα της ινδοευρωπαϊκής ρίζας της; Ενα ακόμη θέμα που αξίζει να παρακολουθεί κανείς.

ΕΝΤΥΠΗ ΕΚΔΟΣΗ