Περιήγηση στη Φλωρεντία της Τέχνης

Μεγάλη εβδομάδα στη Φλωρεντία, γεμάτη τουρίστες από κάθε γωνιά της Γης. Ακαταμάχητη και «βαριά» η τουριστική βιομηχανία της πόλης, δίνει τον καλύτερο εαυτό της στο πεδίο των εκθέσεων υψηλού επιπέδου, όπως αυτές που εγκαινιάστηκαν λίγο πριν από το Πάσχα των Καθολικών για να προλάβουν το εαρινό εορταστικό πλήθος.

Οι καλλιτεχνικές σχέσεις της Φλωρεντίας με την Ισπανία στις αρχές του 16ου αιώνα παρουσιάζονται στην έκθεση «Κανόνας και καπρίτσιο. Οι Ισπανοί στην Ιταλία στις απαρχές της «μοντέρνας μανιέρας»» (Πινακοθήκη Ουφίτσι, 5/3-26/5)· η αρχιτεκτονική της εποχής του «Πάπα των Μεδίκων» αποκαλύπτεται στην έκθεση «Στη λάμψη των Μεδίκων. Ο Πάπας Λέων 10ος και η Φλωρεντία» (Μουσείο των Παρεκκλησιών των Μεδίκων, 26/3-6/10)· ενώ το Παλάτσο Πίττι προτείνει ένα αφιέρωμα στην ένδοξη και ιστορική τοπική εταιρία πορσελάνης Ginori που από την ίδρυσή της το 1737 μέχρι σήμερα επιδίδεται στην παραγωγή αριστουργημάτων λιγότερο ή περισσότερο καθημερινής χρήσης, αντάξιων εκείνων των διασημότερων ευρωπαίων ανταγωνιστών της εποχής («Πολυτέλεια και κομψότητα. Η γαλλική πορσελάνη στο Παλάτσο Πίττι και το εργοστάσιο Ginori», 19/3-23/6). Σπουδαίες εκθέσεις για όλα τα γούστα, που συγκλίνουν ωστόσο στην ανάδειξη του μεγέθους και της μοναδικότητας της πρωτεύουσας της Τοσκάνης, πόλης-κέντρου της Αναγέννησης και «νέας Αθήνας» της μοντέρνας εποχής.

Το βασικό ωστόσο πρόβλημα της ιστορίας της τέχνης εδώ και ενάμισι αιώνα παραμένει: γιατί η Αναγέννηση εμφανίστηκε, γιατί εμφανίστηκε στη Φλωρεντία και γιατί εμφανίστηκε εκείνη την ανεπανάληπτη κατά τα άλλα εποχή; Έχουν διατυπωθεί όλες οι δυνατές απαντήσεις, χωρίς ωστόσο μια τελική κατάληξη. Αν είναι αλήθεια ότι, όπως απέδειξε ο Ερβιν Πανόφσκυ το 1960, δεν υπήρξε η περίοδος της Αναγέννησης η πρώτη που προσέλαβε την (ελληνορωμαϊκή) κλασική αρχαιότητα σε πρότυπο σημείο αναφοράς, άλλο τόσο είναι αλήθεια ότι η έκρηξη του φλωρεντινού Κουατροτσέντο οφείλεται σε μια σειρά εκπληκτικών και μοναδικών περιστάσεων: υστερομεσαιωνικής ουμανιστικής κουλτούρας, μοναδικών δημιουργικών προσωπικοτήτων, δημοκρατικής πρακτικής, οικονομικής και κοινωνικής ευημερίας, στρατιωτικής υπεροχής.

Η έκθεση «Η Ανοιξη της Αναγέννησης» («La Primavera del Rinascimento», Παλάτσο Στρότσι, 23/3-18/8 και Μουσείο Λούβρου, 26/9-6/1/2014), η σημαντικότερη αυτής της εποχής στη Φλωρεντία, συμβάλλει αποκαλυπτικά στον παραπάνω προβληματισμό και έχει προκύψει από την τετραετή συνεργασία μεταξύ του φλωρεντινού Μουσείου Bargello και του Λούβρου. Η βασική ιδέα της έκθεσης είναι η εξής: από όλες τις τέχνες, εκείνη που εκφράζει με τον πιο πρώιμο και πιστό τρόπο την αναγεννησιακή ιδέα είναι εκείνη της γλυπτικής. Η γλυπτική, μαζί με την αρχιτεκτονική, είναι η έκφραση της κλασικής τέχνης που καλύτερα διασώθηκε στη διάρκεια των αιώνων, κατά συνέπεια υπήρξε η πρότυπη τέχνη πάνω στην οποία βασίστηκε η γέννηση του νέου πολιτισμού.

Αυτή η πρωτοπορία της Αναγέννησης εκτείνεται από το 1400 ως το 1460 και τουλάχιστον δύο δεκαετίες πριν την εμφάνιση της αναγεννησιακής ζωγραφικής μέσω ας πούμε ενός Μαζάτσιο. Από τους – κατά κάποιον τρόπο – ιδρυτές της Αναγέννησης, όπως τεκμηριώνεται και από τον Λ.Μ. Αλμπέρτι στην πραγματεία του «Περί ζωγραφικής» του 1436, οι τρεις είναι γλύπτες και ο τέταρτος αρχιτέκτων: Ντονατέλο, Γκιμπέρτι, Ντέλα Ρόμπια, Μπρουνελέσκι. Οσο για την απτή αρχή της Αναγέννησης, πρόκειται για το 1401, όταν ο Γκιμπέρτι και ο Μπρουνελέσκι «συγκρούστηκαν» στον διαγωνισμό για τον σχεδιασμό της δεύτερης πύλης του Βαπτιστηρίου του καθεδρικού της πόλης, με τη γνωστή νίκη του πρώτου, ενώ ο δεύτερος θα επιδιδόταν, στη συνέχεια, στον σχεδιασμό των αρχιτεκτονικών αριστουργημάτων, αρχής γενομένης από τον υπερήφανο τρούλο του Καθεδρικού.

Στην εξαιρετικά σχεδιασμένη και φωτισμένη έκθεση, παρουσιάζονται 140 αριστουργήματα της πρώϊμης αναγεννησιακής γλυπτικής που κανείς δεν έχει θαυμάσει μέχρι σήμερα στο σύνολό τους, καθώς προέρχονται όχι μόνο από το Λούβρο (που κατέχει τη σημαντικότερη συλλογή αναγεννησιακής γλυπτικής εκτός Ιταλίας) αλλά και από τα μεγαλύτερα μουσεία του κόσμου, από το Βερολίνο και το Λονδίνο ως τη Νέα Υόρκη και το Ντητρόιτ. Στα 10 κεφάλαια της έκθεσης, από την «κληρονομιά της υστερομεσαιωνικής γλυπτικής» ως την «ιστορία της προοπτικής» και τη «σμιλεμένη ζωγραφική», τα έργα των γλυπτών συνδιαλέγονται με επιλεγμένα έργα ζωγραφικής για λόγους συγκριτικής κατανόησης (Φιλίππο Λίππι, Πάολο Ουτσέλλο), και με αρχιτεκτονικά αντικείμενα όπως οι πρωτότυπες ξύλινες μακέτες του Παλάτσο Στρότσι (1489) και του τρούλου του Καθεδρικού της Φλωρεντίας (από τα χέρια του ίδιου του Μπρουνελέσκι). Δεν λείπουν φυσικά αριστουργήματα όπως τα επιχρυσωμένα μπρούντζινα πλακίδια του διαγωνισμού του 1401 των Γκιμπέρτι-Μπρουνελέσκι, ενώ παρουσιάζεται και η διάσημη χάλκινη πλακέτα-αυτοπροσωπογραφία του Λ.Μ. Αλμπέρτι του φυλάσσεται σήμερα στην Εθνική Πινακοθήκη της Ουάσιγκτον.

Η ιδιαίτερη σημασία της έκθεσης ενισχύεται από το γεγονός ότι τα δύο συνεργαζόμενα μουσεία χρηματοδότησαν επί τετραετία και μια μεγάλη καμπάνια αποκατάστασης αυτών των γλυπτικών έργων από διαφορετικά υλικά, με πρωτότυπες μεθοδολογίες προσέγγισης. Ενώ η έκθεση του Σ. Σέττις, «Η δύναμη του ωραίου» αποκάλυπτε πριν από λίγα χρόνια στη Μάντοβα την επιτομή της κλασικής γλυπτικής στην περίοδο των αναγεννησιακών πριγκίπων (Βλ. Α. Γιακουμακάτος, «Η ακτινοβολία του Κλασικού», Το Βήμα, 13.7.2008) η νέα αυτή φλωρεντινή έκθεση, που συνοδεύεται από ογκώδη κατάλογο 550 σελίδων, αναζητεί τη βαθιά ταυτότητα της καλλιτεχνικής ψυχής της πόλης μέσω μιας αρχετυπικής επιτομής της αναγεννησιακής γλυπτικής.