Η ιδέα της «προόδου» θεμελιώθηκε τον 17ο αιώνα και αποτέλεσε τέκνο της κουλτούρας του διαφωτισμού και του θετικισμού. Οι μεγάλοι εχθροί της ανθρωπιστικής ιδέας της προόδου κατά τον 20ό αιώνα ήταν τα καθεστώτα που θεμελιώθηκαν στην πολιτική και οικονομική καταπίεση: φασισμός, ναζισμός και κομουνισμός. Σήμερα οι βασικοί εχθροί της είναι ο χρηματιστηριακός παροξυσμός της παγκοσμιοποίησης και ο θρησκευτικός φονταμελισμός στις ποικίλες εκφάνσεις του.

Η εγκατάλειψη της ιδέας της προόδου σημαίνει ελεύθερο πεδίο σε συγκρούσεις ανάμεσα σ’ εκείνους που υποστηρίζουν αλλαγές που δεν έχουν στόχο τη διαμόρφωση μιας πολιτικής που θα καταξιώνει την ιδέα άνθρωπος.

Για να ξαναβρεί η ιδέα της προόδου το δρόμο της πρέπει να αντιληφθούμε τη σχέση του παρόντος και του μέλλοντος. Άλλωστε, η μεγάλη πλειοψηφία των ανθρώπων θέλει όχι απλώς να επιβιώσει, αλλά και να βελτιώσει τις υλικές και πνευματικές της συνθήκες, αντιμετωπίζοντας τις δυσκολίες που θα εμφανιστούν στην πορεία της.

Ο πλανήτης ολόκληρος βιώνει μια πραγματικότητα που είναι γεμάτη υποσχέσεις και απειλές. Οι υποσχέσεις αποτελούν τη νομιμοποιητική ιδεολογία της «νέας αντικειμενικότητας» που συνίσταται στον πολλαπλασιασμό των ευκαιριών για το μεγαλύτερο αριθμό των ατόμων στο πλαίσιο του ελεύθερου ανταγωνισμού της αγοράς. Αλλά, ο μύθος της μέγιστης ελευθερίας της αγοράς συγκαλύπτει ένα μηχανισμό που εντείνει τις ανισότητες ισχύος και εισοδήματος, εκθειάζει την αρπακτική ικανότητα απόκτησης αγαθών, ενισχύει την ιδιωτικοποίηση, θεωρεί κυρίαρχη αξία το κέρδος και τέλος έχει καταστήσει τον κίνδυνο της περιβαλλοντικής καταστροφής ως τον μεγαλύτερο κίνδυνο που απείλησε ποτέ τη ζωή του ανθρώπου.

Το σημερινό περιβάλλον δεν δίνει περιθώρια για αυταπάτες που αναβιώνουν τη δυνατότητα για μια νομοτελειακή πρόοδο, εγγυημένη από τους νόμους της ιστορίας. Τα εμπόδια δεν προέρχονται από την κληρονομιά του παρελθόντος, αλλά από το μέλλον που φαίνεται να εγκυμονεί απειλές με τις οποίες οι άνθρωποι τροφοδοτούν το παρόν. Το ερώτημα που κυριαρχεί σήμερα είναι αν ο άνθρωπος θα κυριαρχήσει στις απειλές που προέρχονται από τον ίδιο. Οι απειλές αυτές σχετίζονται με: α) τον τρόπο της χρήσης των επιτευγμάτων της επιστήμης και της τεχνικής, β) την με κάθε τρόπο επιδίωξη του κέρδους, γ) τη μορφή διακυβέρνησης, δ) την ιδιωτικοποίηση, ε) τη διάρρηξη του κοινωνικού ιστού, στ) την υποβάθμιση του περιβάλλοντος και ζ) τη διαμόρφωση της κοινής γνώμης,…

Ζούμε σ’ ένα περιβάλλον που οι απειλές έρχονται κυρίως έξω από την κρατική οντότητα στην οποία ζουν οι άνθρωποι. Βέβαια, η μορφή διακυβέρνησης ενός κράτους μετριάζει ή ενισχύει τις απειλές. Κάποιες χώρες αντιστέκονται και προστατεύουν το κράτος πρόνοιας, ενώ οι πιο πολλές και μαζί και η δική μας, με υπολειτουργούντες θεσμούς, δημιουργούν περιβάλλον που ενισχύει την παρακμή και την απομάκρυνση από την ιδέα της προόδου, της εφικτής προόδου.

Η χώρα μας έχει προ πολλού απολέσει την αίσθηση της προόδου γιατί ο βηματισμός της έχασε τον προσανατολισμό και ακολουθεί χαοτική συμπεριφορά. Το ερώτημα που εγείρεται είναι: μπορούμε να ζήσουμε χωρίς την ιδέα της προόδου; Είναι αλήθεια ότι η πρόοδος είναι μια από τις όψεις, και μάλιστα μια αβέβαιη όψη του γίγνεσθαι. Η πρόκληση για την κοινωνία μας είναι η αξιόπιστη λειτουργία των θεσμών με στόχο μια καλύτερη μορφή διακυβέρνησης που θα βάζει στόχους και θα προσπαθεί να τους προσεγγίσει. Το παράδειγμα για τη διαμόρφωση της κοινωνίας μας σε κοινωνία της πρόνοιας και του μέτρου το δίνουν χώρες που ακολουθούν μια πορεία που ανασταίνει την ελπίδα για χώρες που δοκιμάζονται…

Αν και τίποτε δεν είναι εγγυημένο, ούτε από το Θεό, ούτε από την Ιστορία, η πατρίδα μας ελπίζει ότι οι πολλές της δοκιμασίες την έχουν οπλίσει με την εμπειρία να συνδιαλέγεται με την αβεβαιότητα.

Για την προοπτική της εφικτής προόδου χρειάζεται όλοι να ξανασκεφτούμε τις ευθύνες μας για ένα μέλλον που να εκκρίνει την ελπίδα…

* O Καθηγητής Χρήστος Β. Μασσαλάς – π. Πρύτανης του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων

E – mail:cmasalas@cc.uoi.gr