Ο ιστορικός που προωθούσε με πάθος τα ζητήματα της εκπαίδευσης

Ο Αλέξης Δημαράς έφυγε από τη ζωή σε ηλικία 80 ετών το Σάββατο 16 Ιουνίου. Ως την τελευταία στιγμή προωθούσε με πάθος τα ζητήματα στα οποία ήταν ολοκληρωτικά αφιερωμένος, εκείνα της εκπαίδευσης, μολονότι το τελευταίο σύντομο διάστημα είχε καταβληθεί σωματικά από την αιφνίδια ασθένεια.

Ηταν άλλωστε εκείνος που άνοιξε στη χώρα μας το επιστημονικό πεδίο της ιστορίας της εκπαίδευσης, με μια προσέγγιση που υπερέβαινε κατά πολύ την τεκμηριωτική περιδιάβαση στα ατελείωτα εκπαιδευτικά νομοσχέδια από τον 19ο αιώνα.

Η προσέγγιση του Αλέξη Δημαρά, όσο ήταν επικεντρωμένη στα τεκμήρια, άλλο τόσο κατόρθωνε να εντάξει το σπάνιο και πλούσιο υλικό του στο ευρύτερο πλαίσιο της Ιστορίας και της Ιστορίας των ιδεών, ανοίγοντας νέα και γόνιμα πεδία μελέτης και προβληματισμού. Ετσι, για εμάς τους νεότερους ερευνητές οι εργασίες του Δημαρά είναι ένα απαρέγκλιτο σημείο αναφοράς γιατί προσφέρουν αφενός πολύτιμο υλικό για την ιστορία της εκπαίδευσης από τις απαρχές του οργανωμένου κράτους αλλά, αφετέρου, οδηγούν και σε μια διαφορετική ανάγνωση και αξιοποίησή του για τη μελέτη των πολιτισμικών και πνευματικών φαινομένων. Οπως έγραφε άλλωστε ο ίδιος στο σημαντικό έργο του «Η νεοελληνική εκπαίδευση: Η μεταρρύθμιση που δεν έγινε», χωρίς τις «άμεσες συσχετίσεις με τα παράλληλα κοινωνικά και πολιτικοοικονομικά γεγονότα και φαινόμενα δεν μπορεί να υπάρξει ούτε κατανόηση ούτε ερμηνεία των εκπαιδευτικών».

Στο πλαίσιο αυτό, και με δεδομένη τη διαρκώς επιβεβαιωνόμενη διαπίστωση της «σταθερότητας» και της «ακινησίας» στα θέματα της παιδείας, την αίσθηση του μόνιμου και αναλλοίωτου, με τις μεταρρυθμίσεις που ποτέ δεν γίνονται, ο Αλέξης Δημαράς προέβαλλε το ιστορικό παρελθόν με την προσδοκία να συμβάλει στη διαμόρφωση του παρόντος. Και αυτό γιατί η ιστορία της εκπαίδευσης και η έρευνα γύρω από αυτήν δεν περιορίζονταν καθόλου, για τον Αλέξη Δημαρά, σε ένα ιστοριοδιφικό ενδιαφέρον, αλλά ήταν βαθιά έγνοια που απέβλεπε στο παρόν της εκπαιδευτικής πράξης, παλιά του γνώριμη από τα χρόνια που δίδασκε στο σχολείο.

Το πέρασμα από τη θεωρία στην πράξη μαρτυρούν άλλωστε και οι ποικίλες δραστηριότητές του καθώς και οι πρωτοβουλίες που ανέλαβε ως πρόεδρος του Κέντρου Εκπαιδευτικής Ερευνας (1996-1997, 2000-2004) και, τελευταία, ως ο πρώτος πρόεδρος του νεοϊδρυμένου Ινστιτούτου Εκπαιδευτικής Πολιτικής. Η ερευνητική του ιδιοσυγκρασία λειτούργησε έτσι και στο πεδίο της σύγχρονης εκπαίδευσης με καινοτόμα ερευνητικά προγράμματα που στόχο είχαν να συνδράμουν στη χάραξη μιας σύγχρονης, πρωτοπόρας και δημοκρατικής εκπαιδευτικής πολιτικής.

Εκπαίδευση όμως για τον Δημαρά ήταν πάνω απ’ όλα η παιδεία. Ιδρυτικό μέλος και πρόσφατα πρόεδρος της Εταιρείας Σπουδών Νεοελληνικού Πολιτισμού και Γενικής Παιδείας της Σχολής Μωραΐτη, με τα συνέδρια και τις ημερίδες που οργανώνονταν στο πλαίσιο της Εταιρείας, ο Αλέξης Δημαράς συνέβαλε σημαντικά στην προώθηση μιας ελεύθερης και πρωτοποριακής σκέψης μέσα από πρωτότυπες θεματικές, στον χώρο των ιστορικών, φιλολογικών και κοινωνικών επιστημών. Η ευρεία παιδευτική και ερευνητική του διάθεση είχε άλλωστε γερές καταβολές. Ο Αλέξης Δημαράς έφερε ένα όνομα βαρύ και επιβλητικό, εκείνο του πατέρα του, του Κ. Θ. Δημαρά. Κατόρθωσε όμως να χαράξει έναν δικό του προσωπικό και ανεξάρτητο δρόμο, όπως ανεξάρτητη και βαθιά ελεύθερη ήταν η σκέψη του. Στις ετήσιες διαλέξεις που οργανώνει το Κέντρο Νεοελληνικών Ερευνών του Εθνικού Ιδρύματος Ερευνών στη μνήμη του ιδρυτή του, του Κ. Θ. Δημαρά, η παρουσία του Αλέξη Δημαρά ήταν πάντα σεμνή και διακριτική.

Οπως σεμνά και διακριτικά είχε μεταφέρει τις εκδηλώσεις της Εταιρείας Σπουδών της Σχολής Μωραΐτη στο αμφιθέατρο του Εθνικού Ιδρύματος Ερευνών. Παρά την πάντα χαμηλόφωνη παρουσία του, άρθρωσε έναν λόγο μαχητικό στα θέματα της παιδείας και κατόρθωσε να κατακτήσει έναν χώρο σκέψης και πράξης ολότελα προσωπικό και άκρως δημιουργικό.