Από μια ηλικία και μετά, έχω παρατηρήσει ότι υπάρχει ο κίνδυνος να γλιστρήσεις σε ένα από τα παρακάτω δύο αντίθετα κοινωνικά στερεότυπα. Μπορεί να γίνεις αυτός που αισθάνεται ότι κάτι δεν πήγε καλά στη ζωή του, ότι αυτό που σου συνέβη δεν ήταν αυτό που σου άξιζε. Προφανώς δεν είναι μια ξαφνική συνειδητοποίηση, αλλά περισσότερο μια συσσώρευση απογοήτευσης και η ηλικία που μπορεί να σε κατακλύσει το συναίσθημα αυτής της ματαίωσης δεν είναι απαραίτητα η μέση. Συμβαίνει και στους τριαντάρηδες. Βρίσκεις τον εαυτό σου όπως στο τραγούδι των Talking Heads, χωρίς τη δουλειά, τα λεφτά ή το κοινωνικό στάτους που θεωρείς ότι θα άξιζες. Είναι τότε πολύ πιθανό να υποψιάζεσαι την επιτυχία των άλλων, να πιστεύεις και να διακηρύσσεις ότι οι επιφανείς έχουν μεταχειριστεί ανήθικα μέσα για να πάνε μπροστά, έχουν γλείψει, έχουν πατήσει σε πτώματα, έχουν εκμεταλλευθεί κλίκες με τρόπο κυνικό. Δεν μπορεί να μην είναι ύποπτοι αριβίστες που δεν είχαν την ίδια ηθική σταθερότητα με εσένα, σίγουρα άλλαζαν όπως φυσούσε ο άνεμος, ελισσόμενοι με επιτυχία έτσι ασπόνδυλοι όπως ήταν.

Αυτοί που θεωρούν τους εαυτούς τους νικητές της ζωής πολύ συχνά χρησιμοποιούν την έκφραση «ποινικοποίηση της επιτυχίας» ως απάντηση. Πολύ συχνά μπροστά στα ακροατήρια που τους εξασφαλίζει αυτή η επιτυχία, στις μεγάλες παρέες των εστιατορίων ή στις συνεντεύξεις τους, διαμαρτύρονται για την νοοτροπία των Ελλήνων που αυτόματα υποπτεύονται ότι για να ανήκεις σε μια ανώτερη κοινωνική τάξη -είτε έχεις γεννηθεί σε αυτή, είτε έχεις ανελιχθεί- ο χαρακτήρας σου δεν είναι άσπιλος. Με κάποιο τρόπο έχεις παρακάμψει τους κανόνες και έχεις φάει την ουρά αρκετών άλλων. Σύμφωνα με αυτό το στερεότυπο όλα αυτά είναι απλώς φθονερά λόγια μετρίων ανθρώπων.

Είναι η πραγματική κουβέντα της εποχής νομίζω: ποιοι αξίζουν να είναι οι ηγέτες αυτής της κοινωνίας, τα κοινωνικά μας πρότυπα; Αξίζουν αυτοί που έχουν τον πλούτο και την δύναμη τα προνόμιά τους; Τώρα που η κρίση επιδεινώνει τις κοινωνικές ανισότητες, κόσμος πέφτει κοινωνικές τάξεις περισσότερο από όσο ανεβαίνει, γίνεται κουβέντα για το 1% των πλουσίων που αγνοεί όλο το υπόλοιπο 99, και αμφισβητείται ο καπιταλισμός και το νεοφιλελεύθερο δόγμα για την δυνατότητα διάχυσης του πλούτου, η ανώτερη τάξη ελέγχεται σε όλα τα επίπεδα. Η ηθική προφανώς μπαίνει στο δημόσιο διάλογο, και εννοείται ότι μπορεί και να προσδιοριστεί- δεν είναι καθόλου σχετική.

Διάβασα αυτή τη δημοσίευση του Paul Piff στο Proceedings of the National Academy of Sciences που μου φάνηκε ενδιαφέρουσα. Ο Piff είναι υποψήφιος διδάκτωρ ψυχολογίας και μαζί με την ομάδα του στο πανεπιστήμιο Berkeley κατέληξε στο συμπέρασμα ότι οι πλούσιοι είναι περισσότερο πιθανό να είναι ανήθικοι από τους φτωχούς. Ενδιαφέρον είναι επίσης το γεγονός ότι το 1986 στο ίδιο Πανεπιστήμιο ένας χρηματιστής με το όνομα Ivan Boesky είχε εκφωνήσει ένα λόγο που κατέληγε στο ότι «η απληστία είναι υγιής» διαπίστωση που ήταν σύμφωνη με το πνεύμα της εποχής του Ρήγκαν και της Θάτσερ. (Σύμφωνα με το μύθο ενέπνευσε το περίφημο τσιτάτο του Γκόρντον Γκέκο «η απληστία είναι καλή». Ο ίδιος ενεπλάκη σε ένα σκάνδαλο στη Wall Street του 80).

Η δημοσίευση αυτής της έρευνας συμπίπτει χρονικά με δύο συναφή θέματα της επικαιρότητας. Στην Αμερική έκανε αίσθηση αυτό το opinion που δημοσιεύθηκε στους New York Times. Ο Greg Smith, υψηλόβαθμο στέλεχος της Goldman Sachs ανακοίνωσε την παραίτησή του κατηγορώντας την εταιρεία για προδοσία των αρχών της, και εκμετάλλευση των πελατών της για αύξηση του κέρδους. Την προηγούμενη εβδομάδα εμείς εδώ μιλούσαμε πολύ για τους μετανάστες, Είπαμε ότι αυτοί οι άνθρωποι (όπως όλοι οι φτωχοί) ζούνε σε περιβάλλοντα με χαμηλό βιοτικό επίπεδο, μεγαλύτερη ανασφάλεια, και κίνδυνο. Επομένως είναι λογικό να στρέφονται προς παραβατικές, ανήθικες συμπεριφορές, ή ακόμα και στο έγκλημα για να επιβιώσουν. Εμείς δεν μπορούμε να το ανεχθούμε, οπότε δεν έχουμε άλλη λύση από το να τους εκτοπίσουμε.

Η έρευνα δείχνει ακριβώς ότι αυτή η λογική μπορεί να είναι προβληματική. Οτι οι φτωχότεροι δείχνουν περισσότερη ευσπλαχνία και αίσθηση του ηθικού από τους πλουσιότερους. Προφανώς οι γενικεύσεις δεν βοηθάνε. Και οι ίδιοι οι συγγραφείς αναφέρουν ότι δεν συμπεριφέρονται όλοι το ίδιο, αναφέρονται τα παραδείγματα του Gates και του Buffet ονομαστικά. Τα κριτήρια και τα τεστ που τους έβαλαν έχουν επίσης ενδιαφέρον γιατί ορίζουν πρακτικά τί αντιλαμβάνονται οι περισσότεροι ως ξεκάθαρη υπέρβαση ενός κοινού ηθικού κώδικα. Στο σύνολό τους ήταν 7.

Οι πρώτες δύο ήταν δοκιμασίες σχετικές με την οδήγηση. Η πρώτη έλεγχε αν οι πλουσιότεροι ήταν πιο πιθανό να κόψουν άλλα οχήματα σε μια διασταύρωση 4 δρόμων όπου όλοι έχουν στοπ. Επιβεβαιώθηκε. Η δεύτερη έδειξε επίσης ότι οι πλουσιότεροι ήταν πιο πιθανό να μην σταματήσουν σε διάβαση πεζών. Στην τρίτη οι συμμετέχοντες διάβασαν μια σειρά από υποθετικές καταστάσεις στις οποίες κάποιος έπαιρνε χωρίς άδεια κάτι και ερωτούνταν σε ποιο βαθμό ταυτίζονταν. Οι συμμετέχοντες φοιτητές είχαν δώσει κοινωνικο-οικονομικά στοιχεία τους από πριν και επιβεβαιώθηκε ότι οι πιο πλούσιοι είχαν περισσότερες πιθανότητες για ανήθικες συμπεριφορές. Στην τέταρτη δοκιμασία οι πλουσιότεροι έφαγαν περισσότερες καραμέλες από ένα βάζο που ήξεραν ότι θα δοθεί σε παιδιά στην διπλανή αίθουσα. Στην πέμπτη διαπραγματεύθηκαν τον μισθό μιας θέσης εργασίας που ήξεραν ότι θα καταργηθεί σύντομα. Στην έκτη ανέφεραν ότι είχαν παραπάνω σκορ σε ένα παιχνίδι όταν ήξεραν ότι θα έπαιρναν ένα χρηματικό έπαθλο. Η έβδομη ήταν η πιο πολύπλοκη από όλες και είχε το πιο απρόσμένο αποτέλεσμα. Εδειξε ότι όταν εξηγούσαν σε αυτούς της χαμηλότερης κοινωνικής τάξης τα πλεονεκτήματα της απληστίας τότε γίνονταν το ίδιο ανήθικοι με αυτούς των ανώτερων τάξεων. Επομένως οι δύο τάξεις δεν διαφέρουν ως προς το αν έχουν την δυνατότητα να είναι ανήθικοι, το ίδιο μπορούν να είναι, το σημείο εκκίνησής τους μόνο διαφέρει.

Οι πλούσιοι μπορούν να εξασφαλίσουν μεγαλύτερη ανεξαρτησία και στα επαγγέλματά τους έχουν μεγαλύτερη ιδιωτικότητα, όπως αναφέρει η έρευνα. Μου φαίνεται προφανές. Η ομάδα του Berkeley πιστεύει ότι αυτό τους απαλλάσσει από δομικά εμπόδια και μειώνει την αίσθηση του ρίσκου στο να κάνουν κάτι που δεν θεωρείται ηθικό. Το γεγονός επίσης ότι έχουν την δυνατότητα να αναστρέψουν τις επιπτώσεις της συμπεριφοράς τους, ότι αισθάνονται πως παίρνουν ό,τι τους αξίζει, ότι ενδιαφέρονται λιγότερο για τις επιπτώσεις της δράσης τους στους άλλους, και ότι εστιάζουν στους προσωπικούς τους στόχους, διαμορφώνει κοινούς τρόπους συμπεριφοράς στις ελίτ που ευνοούν την ανηθικότητα.

Θα μπορούσε κανείς να βγάλει το συμπέρασμα ότι οι εγωιστές είναι αυτοί που γίνονται πιο εύκολα πλούσιοι. Σύμφωνα με τον Piff είτε γεννιέσαι με λεφτά ή τα αποκτάς αργότερα δεν έχει σημασία, άρα ούτε το στερεότυπο του εγωιστή αυτοδημιούργητου υποστηρίζεται.

Διαβάζοντας τώρα ξανά την έρευνα μου έχουν μείνει αυτές οι δοκιμασίες, ιδιαίτερα της οδήγησης. Εχω την αίσθηση ότι αν η ίδια έρευνα διεξαγόταν στην Ελλάδα, από αυτά που βλέπω κάθε μέρα, το συμπέρασμα θα ήταν ή ότι οι περισσότεροι είμαστε πλούσιοι ή, επειδή αυτό προφανώς δεν ισχύει, ότι είμαστε άπληστοι και διεφθαρμένοι. Όπως δηλαδή μας βλέπουν τελευταία στο εξωτερικό.