Από τον εθνοκεντρισμό στον κοσμοπολιτισμό

Σε περιόδους κρίσης η έννοια της πατρίδας επανέρχεται δυναμικά στον δημόσιο λόγο και αποκτά ιδιαίτερη ιδεολογική βαρύτητα. Η ανάδυση του πατριωτισμού της κρίσης συχνά παίρνει τη μορφή της πατριδοκαπηλείας, που περιλαμβάνει την επίκληση της έννοιας της πατρίδας με στόχο τη νομιμοποίηση συγκεκριμένων πολιτικών εγχειρημάτων και στάσεων. Σε περιόδους κρίσης η πατρίδα καθίσταται πεδίο αντιπαράθεσης και αναμέτρησης διαφορετικών πολιτικών ιδεολογιών και χώρων που επιχειρούν – συνήθως ανταγωνιστικά – να ορίσουν το περιεχόμενο και τις συνδηλώσεις του όρου.

Η πιο εμφανής εκδήλωση της άνθησης του πατριωτισμού της κρίσης στην Ελλάδα σήμερα είναι η ανάδειξη ποικίλων εθνικοπατριωτικών πολιτικών κινήσεων. Αυτές οι κινήσεις παρουσιάζονται σε όλο το φάσμα του πολιτικού ορίζοντα αλλά αναπτύσσονται ιδιαίτερα δυναμικά στο εσωτερικό του ευρύτερου συντηρητικού χώρου. Η πατρίδα, την οποία επικαλείται όλο και συχνότερα σήμερα ο πολιτικός πατριωτισμός, λειτουργεί σαν ένα κενό σημαίνον που διαρκώς επανασημασιολογείται ανάλογα με τις χρήσεις του και σύμφωνα κάθε φορά με τις πολιτικές επιταγές.

Ο νέος πατριωτισμός όμως δεν εκδηλώνεται μόνο στο επίπεδο της επίσημης πολιτικής αλλά συγκροτείται και σε πολλά και ετερόκλητα πεδία της καθημερινής ζωής. Η εμπέδωση νέων μορφών εθνοκεντρικής ελληνικότητας στο επίπεδο της καθημερινής ζωής και της κουλτούρας είχε βέβαια ξεκινήσει αρκετά πριν από την περίοδο της κρίσης. Από την ανάδειξη της θρησκευτικότητας και της ορθοδοξίας σε lifestyle επιλογή σε προηγούμενες δεκαετίες ως τη μόδα της «επιστροφής» στην παραδοσιακή ελληνική διατροφή και κουζίνα, από την άνθηση του ιστορικού μυθιστορήματος ως τη δημοφιλία τηλεοπτικών εκπομπών με θέμα την εθνική ιστορία, από το ρεκόρ συμμετοχικότητας του κοινού σε εκπομπές όπως οι «Μεγάλοι Ελληνες» ως την εισπρακτική επιτυχία κινηματογραφικών ταινιών που θεματοποίησαν ξανά την τοπικότητα και τη ζωή στην ελληνική επαρχία, από την ιερή συγκίνηση που προκάλεσε η σειρά «Το Νησί» στη συλλογική αυτοειρωνεία της ταινίας «Ι Love Karditsa» το συναίσθημα ενός νέου πατριωτισμού καλλιεργήθηκε έκκεντρα, πολυμορφικά και συστηματικά. Ενα νέο πατριωτικό θυμικό μορφοποιήθηκε στο επίπεδο του κοινού νου και συνεπήρε την καθημερινότητα μεγάλων τμημάτων του πληθυσμού.

Οι συνθήκες της κρίσης επέτειναν αυτή την τάση επιστροφής στην τοπικότητα και πολλαπλασίασαν τις πρακτικές μέσω των οποίων αυτή η τάση εκδηλώνεται. Καθώς η οικονομία και ο κοινωνικός ιστός αποσυντίθενται με γοργούς ρυθμούς, η επιστροφή στην ελληνική φύση -τους καρπούς, τα προϊόντα και τα ενεργειακά αποθέματά της – προβάλλεται συχνά ως κύρια στρατηγική επιβίωσης. Η επανεμφάνιση του μποστανιού σχεδόν σε κάθε σπίτι της ελληνικής επαρχίας και η ανάπτυξη της αστικής καλλιέργειας εδώδιμων προϊόντων στα προάστια των ελληνικών πόλεων προβάλλονται όλο και περισσότερο ως το νέο lifestyle της εποχής της κρίσης. Στο ίδιο πλαίσιο εντάσσονται οι ποικίλες κινήσεις προώθησης της κατανάλωσης ελληνικών προϊόντων, τα κινήματα της οργάνωσης της ανταλλακτικής οικονομίας και ενδεχομένως και τα πρόσφατα «κινήματα της πατάτας» που επιζητούν να εξασφαλίσουν την αποκατάσταση της άμεσης πρόσβασης του καταναλωτή στους φυσικούς πόρους και τα προϊόντα της ελληνικής γης μέσω της παράκαμψης των καθιερωμένων καπιταλιστικών εμπορικών πρακτικών. Σε μια περίοδο που ινδάλματα της ποπ κουλτούρας και ιέρειες του styling εμφανίζονται φορώντας με περηφάνια μπλουζάκια με τον λογότυπο HELLAS τυπωμένο με κεφαλαία χρυσά γράμματα και πλαισιωμένο με αρχαιοελληνικό διάκοσμο, παραπέμποντας σε κλασικά τουριστικά σουβενίρ προηγούμενων δεκαετιών, η πατριωτική ουτοπία του μέλλοντός μας είναι εδώ και, για να παραφράσω την έκφραση αμερικανού σχολιαστή, «δεν είναι τίποτε άλλο παρά το παρελθόν σε όνειρο».

Ο νέος αυτός πατριωτισμός της τοπικότητας παρουσιάζεται ως ένα πρόταγμα επιστροφής στα στοιχειώδη, τη μικρή κλίμακα, την τοπική δράση, τα τοπικά κινήματα, τη γη, τη φύση ως καταφύγιο από τη λαίλαπα της έξωθεν επιβεβλημένης εξαθλίωσης. Πρόκειται για μια καταφυγή που εμπεριέχει όμως και ένα είδος μεταμέλειας: μια έμπρακτη δήλωση μετανοίας για την πρότερη παράδοσή μας στις ηδονές του καπιταλισμού, σαν η σύγχρονη παγκόσμια οικονομική κρίση να οφείλεται κυρίως στο γεγονός ότι οι κακοί Ελληνες «καλοπέρναγαν» καταναλώνοντας χωρίς να παράγουν και εισάγοντας χωρίς να εξάγουν. Υπόρρητα ο νέος «γήινος» πατριωτισμός της τοπικότητας αναπαράγει το επιχείρημα ότι τιμωρούμαστε τώρα για την εξωστρέφειά μας και οφείλουμε να υποφέρουμε για κάθε εισαγόμενο φανελάκι που φορέσαμε και για κάθε εξωτικό φρούτο που γευτήκαμε. Ο νέος πατριωτισμός, στις ετερόκλητες εκδοχές του, είναι ουσιαστικά ενοχικός και εμπεριέχει ένα ιδεολογικό μήνυμα επιστροφής στην αρετή της εθνοκεντρικής ιδιοσυστασίας και της εσωστρέφειας. Και με αυτή την έννοια δεν είναι διόλου λιγότερο επικίνδυνος από τις παλαιότερες και πιο αναγνωρίσιμες μορφές του πολιτικού πατριωτισμού.

Η κρίση επιφέρει ρήξεις των κοινωνικών δεσμών, του κοινωνικού ιστού, δημιουργώντας έτσι τις συνθήκες και τις ανάγκες μιας υπεραναπλήρωσης. Καμωνόμαστε ότι επιστρέφουμε στον κοινοτισμό ακριβώς τη στιγμή που κάθε έννοια του κοινού καταβαραθρώνεται και κάθε έννοια του δημοσίου κατασυκοφαντείται. Αν πραγματικά μας χρειάζεται ένας νέος πατριωτισμός, αυτός δεν μπορεί παρά να προέλθει από μια ανοιχτή και απροϋπόθετη διαβούλευση για το περιεχόμενο της έννοιας του κοινού σήμερα. Αν μας χρειάζονται νέες φαντασιακές κοινότητες για να αντεπεξέλθουμε στις συνθήκες της κρίσης, είναι απαραίτητο να αναμετρηθούμε πολιτικά για τον οραματισμό και τη συγκρότησή τους. Ενας νέος πατριωτισμός μπορεί να είναι προοδευτικός αν τηρηθούν μερικές βασικές προϋποθέσεις. Αν αποφύγει τις εθνο-φυλετικές συνεπαγωγές της τοπικότητας και αν παραμείνει βαθιά εξωστρεφής και κοσμοπολιτικός. Οι κοινότητες στις οποίες όλοι πολεμούμε να βρούμε καταφύγιο στις συνθήκες έκτακτης ανάγκης και καταστροφής που ζούμε απαιτούν συμμαχίες και αλληλεγγυότητες πέρα από τους περιορισμούς της γεωγραφίας και της εθνοκεντρικής εσωστρέφειας. Ενας νέος προοδευτικός πατριωτισμός δεν μπορεί παρά να παραμείνει εξωστρεφής και κοσμοπολιτικός.