Σε πρωινή εκπομπή του στο ραδιόφωνο πριν πολλά χρόνια, ο αμίμητος Γιάννης Καλαμίτσης είχε θέσει στους ακροατές του ένα ιστορικό κουίζ: Σε ποια μεγάλη μάχη οι φαντάροι πήγαν στο μέτωπο με… ταξί! Ο μελετητής του «Μεγάλου Πολέμου» (όπως αποκλήθηκε ο Πρώτος Παγκόσμιος) δεν θα δυσκολευόταν να αναγνωρίσει τη Μάχη του Μάρνη (Σεπτέμβριος 1914), όπου τα Παρισινά ταξί επιστρατεύτηκαν για να μεταφέρουν ενισχύσεις στον Γαλλικό στρατό. Έτσι σώθηκε το Παρίσι, και η Γερμανία έχασε δια παντός την ευκαιρία να κερδίσει τον πόλεμο… Ο
Μεγάλος Πόλεμος ήταν γεμάτος κρίσιμα γεγονότα όπου η πλάστιγγα ισορροπούσε κυριολεκτικά στην κόψη του ξυραφιού. Αστάθμητοι παράγοντες έκριναν την έκβαση μιας μάχης που, αν το αποτέλεσμά της ήταν διαφορετικό, ο πόλεμος θα μπορούσε να πάρει εντελώς άλλη τροπή. Προσεκτικά εκπονημένα στρατιωτικά σχέδια (κυρίως των Γερμανών, όπως το σχέδιο Schlieffen) κατέρρεαν το ένα μετά το άλλο, και κάθε έννοια προβλεψιμότητας είχε χαθεί. Ο «γρήγορος» πόλεμος που θα διαρκούσε «μέχρι τα Χριστούγεννα» μετατράπηκε, έτσι, στο ανελέητο τετραετές σφαγείο των χαρακωμάτων…
Αν τα χαρακτηριστικά αυτού του πολέμου παραπέμπουν τον αναγνώστη στο «φαινόμενο της πεταλούδας» – κεντρική έννοια στη μαθηματική θεωρία του χάους – δεν κάνει λάθος! Σύμφωνα με αυτό το φαινόμενο, σε κάποια ασταθή ντετερμινιστικά συστήματα μια ελάχιστη διαφοροποίηση στο αίτιο μπορεί να προκαλέσει τεράστια απόκλιση στο αιτιατό. Έτσι, για παράδειγμα, το τίναγμα των φτερών μιας πεταλούδας στο Πεκίνο θα μπορούσε θεωρητικά να προκαλέσει, μετά από κάποιο χρονικό διάστημα, έναν ανεμοστρόβιλο στο Τέξας, ή να ματαιώσει έναν ανεμοστρόβιλο που επρόκειτο να συμβεί εκεί.
Η χαοτική αυτή συμπεριφορά (οι μαθηματικοί μιλούν για «ευαίσθητη εξάρτηση από τις αρχικές συνθήκες») είναι που κάνει τον καιρό τόσο απρόβλεπτο σε ορίζοντα χρόνου που ξεπερνά τις 6 μέρες (γελώ όταν, στην καρδιά του χειμώνα, ακούω κάποιους πρακτικούς «ειδικούς» στην τηλεόραση να μιλούν με βεβαιότητα για ένα επικείμενο καυτό καλοκαίρι!). Γενικά, η απουσία προβλεψιμότητας σε κατά τα άλλα ντετερμινιστικά συστήματα, συνιστά αυτό που στα μαθηματικά καλείται «χάος».
Στον Μεγάλο Πόλεμο, η μηχανή του χάους πήρε μπρος από την πρώτη κιόλας πιστολιά, όταν ο νεαρός Σέρβος εθνικιστής Gavrilo Princip δολοφόνησε τον Αρχιδούκα Franz Ferdinand και την σύζυγό του, Σοφία, στο Σεράγεβο στις 28 Ιουνίου 1914. Η «πεταλούδα» του πολέμου τίναξε τα φτερά της, ενεργοποιώντας ένα απίστευτο ντόμινο γεγονότων που παρόμοιο δεν έχει να επιδείξει η Ιστορία. Η μία μετά την άλλη οι Μεγάλες Δυνάμεις σύρονταν στη δίνη του πολέμου με τη δύναμη μιας νομοτέλειας που είχε μεθοδικά χτιστεί μέσα από ατέλειωτες ώρες μυστικής διπλωματίας, ακολουθώντας στρατηγικά πλάνα που, όπως πρόβλεπαν, θα οδηγούσαν με μαθηματική ακρίβεια την κάθε μια τους στη «σίγουρη» νίκη!
Με την πολυτέλεια της εκ των υστέρων σοφίας, βέβαια, γνωρίζουμε τώρα τις ατέλειες όλων των στρατηγικών σχεδιασμών της εποχής, οι οποίοι δεν έλαβαν υπόψη μια σειρά παραμέτρων που, όσο κι αν τότε δεν φαίνονταν σημαντικές, αποδείχθηκαν εξόχως κρίσιμες στη συνέχεια. Η αλαζονεία των επιτελείων και η παθητικότητα των διπλωματών μπρος στην σχεδόν δικτατορική συμπεριφορά των στρατιωτικών, κόστισαν στην ανθρωπότητα την απώλεια μιας ολόκληρης γενιάς νέων ανθρώπων, θύματα του πιο παράλογου πολέμου που γνώρισε η Ιστορία.
Τα χαρακώματα έγιναν το σύμβολο της άσκοπης θυσίας, όπου χιλιάδες στρατιωτών διατάσσονταν κάθε φορά να εφορμήσουν ενάντια σε καλά οχυρωμένα πολυβόλα που εύκολα τους «θέριζαν», μόνο και μόνο για να ικανοποιηθεί ο εγωισμός κάποιων στρατηγών που βίωναν τον πόλεμο από την ασφάλεια των γραφείων τους αρκετά χιλιόμετρα μακριά από το μέτωπο. Στη δυτική Ευρώπη, ο αριθμός των θυμάτων (νεκροί και τραυματίες) ξεπέρασε κατά πολύ τον αντίστοιχο αριθμό κατά τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο!
Η αστάθεια και η μη-προβλεψιμότητα έχουν κάνει πάλι την εμφάνισή τους στην Ευρώπη του 21ου αιώνα. Μόνο που τα πολυβόλα και το βαρύ πυροβολικό έχουν τώρα δώσει τη θέση τους στον κυνισμό των αγορών, ενώ η σκυτάλη της αλαζονείας πέρασε στα χέρια των διαχειριστών της εξουσίας, πολιτικής και οικονομικής. Όμως, όσο κι αν είναι πολύ μικρές για να γίνουν ορατές, οι πεταλούδες του χάους είναι πάντα εκεί, έτοιμες να τιμωρήσουν την υπερφίαλη βεβαιότητα των ισχυρών. Και οι σκελετοί κάποιων σχεδόν ξεχασμένων «λαϊκών» δικτατόρων, που οσμίζονται κοινωνικές εξεγέρσεις και γενικευμένη αναρχία, ετοιμάζονται ήδη να βγουν απ’ τα μπαούλα τους. Στη χώρα μας, μάλιστα, κάποιες (κοινοβουλευτικές!) δυνάμεις από καιρό τώρα διαγκωνίζονται για την πρωτοκαθεδρία στη γιορτή της υποδοχής…
