Για δέκατη τρίτη συνεχή χρονιά το Φεστιβάλ Ντοκυμαντέρ Θεσσαλονίκης γιορτάζει την πάντα ανήσυχη τέχνη του ντοκυμαντέρ. Στόχος του η παρουσίαση εικόνων της κοινωνικής, ιστορικής, πολιτικής και, κυρίως, ανθρώπινης πραγματικότητας, που λειτουργούν ως εφαλτήριο για περιπετειώδεις κινηματογραφικές περιπλανήσεις. Περισσότερες από 200 ταινίες έχουν προγραμματιστεί να προβληθούν εφέτος ως τις 20 Μαρτίου που θα διαρκέσει η διοργάνωση. Επιλέξαμε τρεις που ελκύουν αμέσως χάρη στην πρωτοτυπία του θέματός τους.

Ηταν 1955 όταν ο Παύλος Ζάννας και ο Αλέξανδρος Μαυροκορδάτος άνοιξαν στο κέντρο της Θεσσαλονίκης, στην οδό Αριστοτέλους, το κατάστημα Ζήτα-Μι- το όνομα προέκυψε από τα δικά τους αρχικά. Στην αρχή το Ζήτα-Μι ήταν ένα μαγαζάκι που πουλούσε γραφομηχανές Οlivetti και εισαγόμενους δίσκους κλασικής μουσικής και τζαζ. Το 1958 η Μίνα Ζάννα, σύζυγος του Π. Ζάννα, πρόσθεσε στο μαγαζί αντικείμενα καλλιτεχνικού χαρακτήρα, δίνοντας έμφαση στην ελληνική λαϊκή τέχνη. Κάπως έτσι το Ζήτα-Μι, που είναι το θέμα του ντοκυμαντέρ του Αντώνη Κιούκα «Ι would like to give you my heart for ever ΖΗΤΑΜΙ», μετετράπη σε συμβολικής σημασίας σημείο της Θεσσαλονίκης. «Ηταν ένα παράθυρο από το οποίο μπορούσες να δεις τι γίνεται στον κόσμο πέρα από τη χωριατιά που υπήρχε εκεί γύρω» αναφέρει χαρακτηριστικά στην ταινία ο δήμαρχος Θεσσαλονίκης Γιάννης Μπουτάρης. «Μια χαραμάδα από την οποία έβλεπες μακριά αλλά και που έκανε πράγματα τα οποία πήγαιναν μακριά» συμπληρώνει ο καθηγητής Πανεπιστημίου και αρχιτέκτονας Δημήτρης Φατούρος.

Τις μαρτυρίες τους προσφέρουν επίσης ο ψυχίατρος Παύλος Βασιλειάδης , ο φωτογράφος Αρις Γεωργίου, ο ντιζάινερ και ιδιοκτήτης του Μουσείου Ντιζάιν Στέργιος Δελιαλής, η γκαλερίστα Πέγκυ Ζουμπουλάκη, ο πανεπιστημιακός Δημήτρης Μαρωνίτης, ο εικαστικός Γιώργος Λαζόγκας, η ιστορικός τέχνης Θούλη Μισιρλόγλου , ο συγγραφέας-ποιητής Τίτος Πατρίκιος. Κλασική και τζαζ, συναντήσεις, ποιητές, σινεφίλ… Το Φεστιβάλ Κινηματογράφου Θεσσαλονίκης μέσα στον χώρο του Ζήτα-Μι γεννήθηκε- ως ιδέα. Η Μακεδονική Καλλιτεχνική Εταιρεία «Τέχνη», οι ωραίοι έφηβοι, οι ωραίες έφηβες, το πάθος της γενιάς των κινημάτων, η Δημοκρατική Αμυνα, η δικτατορία, όλα αυτά έχουν περάσει μέσα από το Ζήτα-Μι.

«Το πρόβλημα της Θεσσαλονίκης, την οποία γνωρίζω από το 1980,όταν σπούδαζα θεολογία,είναι ότι,ενώ κάποτε υπήρξε κοσμοπολίτικη και γνήσια πρωτεύουσα, με τα χρόνια μετατράπηκε σε μια κοινωνία εσωστρεφή, συντηρητική, φοβική και με την πλάτη της στραμμένη προς τη θάλασσα» λέει στο «Βήμα» ο σκηνοθέτης του «Ι would like to give you my heart for ever ΖΗΤΑ-ΜΙ» Αντώνης Κιούκας. Ο πρώην αναπληρωτής διευθυντής του Φεστιβάλ Θεσσαλονίκης αποφάσισε να θυμίσει την ιστορία του Ζήτα-Μι γιατί μέσα σε αυτή την κοινωνία που περιγράφει πιο πάνω «υπήρχε ένα μέρος που από μόνο του γινόταν στίγμα».

Το 1970 ξεκινά η συνεργασία τού Ζήτα-Μι με τη Μάρω Λάγια και την Κατερίνα Καμάρα, οι οποίες το 1977, όταν ο Παύλος Ζάννας άφησε τον χώρο, ανέλαβαν πλήρως τη διαχείρισή του. Ο εικαστικός κόσμος είχε ήδη μπει δυναμικά στο προσκήνιο. Οι εκθέσεις της Γκαλερί Ζουμπουλάκη εκεί γίνονταν όταν «ανέβαιναν» από την Αθήνα στη Θεσσαλονίκη. Περί τις 320 εκθέσεις έλαβαν χώρα στο Ζήτα-Μι. Πρωτοπόροι, επαναστάτες, τελειομανείς, σχολές, αυτοδίδακτοι. Το Μακεδονικό Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης γεννήθηκε σε αυτόν τον χώρο, ο οποίος ανέπτυξε και κοινωνική δραστηριότητα: εκεί εκτέθηκαν για πρώτη φορά έργα ασθενών της Ψυχιατρικής Κλινικής Θεσσαλονίκης. «Αυτά τα κορίτσια έφτιαξαν ένα μικρό θαύμα, ανάλογο με αυτό που έγινε στο ΜoΜΑ της Νέας Υόρκης και που ποτέ δεν έγινε στην Αθήνα» παρατηρεί ο εικαστικός Κώστας Τσόκλης. Ακολούθησαν εκθέσεις χρηστών ουσιών που ήταν μέλη της θεραπευτικής κοινότητας «Ιθάκη», όπως αναφέρει η Λία Παπαηλία .

Ολα αυτά τα 55 χρόνια το ΖήταΜι δεν υπήρξε μόνο ένα μαγαζί, μια γκαλερί, αλλά και ένα στέκι, ένα σημείο αναφοράς, ένας «τόπος» για τους πνευματικούς ανθρώπους, τους λογοτέχνες, τους εικαστικούς, τους κοινωνικά ενεργούς πολίτες.

Αθώοι και «ταραξίες» στο νησί των κανιβάλων

Το 1933 ο αρχηγός της Σοβιετικής Ενωσης Ιωσήφ Στάλιν διοργάνωσε ένα τεράστιο πογκρόμ στη Μόσχα και στο Λένινγκραντ εναντίον όσων θεωρούσε επικίνδυνους ή ταραξίες. Από τις περίπου 800.000 συλλήψεις που έγιναν στην Ουκρανία, στον Βόρειο Καύκασο αλλά και στη Μόσχα, 6.000 ανεπιθύμητοι εστάλησαν στο απομακρυσμένο νησί Ναζίνο στον ποταμό Ομπ της Σιβηρίας. Δυστυχισμένοι άνδρες, γυναίκες και παιδιά, εγκαταλειμμένοι, χωρίς φαγητό, ρούχα ή εργαλεία για την επιβίωσή τους, υπέστησαν το βασανιστήριο της πείνας. Ωσπου δεν είχαν άλλη επιλογή από το να αλληλοφαγωθούν.

Η ταινία «Το νησί των κανιβάλων» του γάλλου σκηνοθέτη και παραγωγού Σεντρίκ Κοντόμ επιστρέφει στη συγκλονιστική εκείνη περίοδο και μέσα από μαρτυρίες ανθρώπων που έχασαν συγγενείς τους στο νησί Ναζίνο καταλήγει σε μια απίστευτη ιστορία που ξετυλίγεται σαν ταινία τρόμου. «Ποια ήταν αυτά τα άτομα που χαρακτηρίστηκαν “κοινωνικά επικίνδυνα”;» αναρωτιέται ο Ιβαν Πόρτμαν, ο οποίος έχασε τον παππού του στο Ναζίνο. «Πολλές από τις τραγικές ιστορίες των ανθρώπων που χάθηκαν με την εκκαθάριση του Στάλιν άρχισαν να βγαίνουν στη δημοσιότητα μετά την πτώση του κομμουνισμού» λέει ο Πόρτμαν.

Μια πρώτη ομάδα εξορίστων ήταν φυλακισμένοι που οι Αρχές τούς είχαν «βαφτίσει» σκληρούς κακοποιούς, ενώ στην πραγματικότητα δεν ήταν παρά μικροαπατεώνες καταδικασμένοι για κλοπές και λαθρεμπόριο. Η πραγματική τραγωδία όμως καθρεφτίζεται στη δεύτερη ομάδα, τη μεγαλύτερη, η οποία αποτελούνταν από ανθρώπους οι οποίοι χωρίς πιστοποιητικά χαρακτηρίστηκαν «κοινωνικά επικίνδυνα στοιχεία με ημερομηνία λήξης» και εστάλησαν στο Ναζίνο.

Περιπτώσεις όπως αυτή της 12χρονης Ρόζα Ραχματζιάοβα σπαράζουν κυριολεκτικά την καρδιά. Η Ρόζα, που δεν μιλούσε ρωσικά, ταξίδευε σιδηροδρομικώς με τη μητέρα της και όταν έφθασαν στη Μόσχα η τελευταία την άφησε για λίγο μόνη προκειμένου να βρει τροφή. Η μικρή συνελήφθη από την αστυνομία ως περιπλανώμενη άστεγη και εξορίστηκε μόνη. Σε μια άλλη περίπτωση, η Γκαλίνα Γκορμπούνοβα, σύζυγος ναυτικού του κρουαζιερόπλοιου «Αurora», συνελήφθη επίσης στη Μόσχα ενώ περίμενε το τρένο με προορισμό το Λένινγκραντ. Η Γκορμπούνοβα, που δεν είχε στην κατοχή της όλα τα απαραίτητα χαρτιά του ταξιδιού, ήταν έγκυος όταν τη συνέλαβαν. Το παιδί της γεννήθηκε στο Ναζίνο, όπου και πέθανε.

Σύμφωνα με τον σκηνοθέτη Σεντρίκ Κοντόμ, ο οποίος εμπνεύστηκε την ταινία όταν διάβασε ένα άρθρο για το βιβλίο του Νίκολας Βερτ που αναφέρεται στο Νησί των Κανιβάλων, η εφιαλτικότερη όλων των ιστοριών ήταν εκείνη της κοπέλας που είχε ερωτευθεί τον φύλακά της, ο οποίος και την προστάτευε. «Παραλίγο να λιποθυμήσω όταν έμαθα πως όταν ο φύλακας κάποια στιγμή χρειάστηκε να φύγει από το νησί, πεινασμένοι φυλακισμένοι επιτέθηκαν στο κορίτσι και άρχισαν να το τρώνε ζωντανό κόβοντας τα στήθη και τα πόδια της» μας είπε ο Κοντόμ. «Οταν ο φύλακας επέστρεψε,το κορίτσι ζούσε ακόμη,αλλά πλέον ήταν πολύ αργά…».

Η φτώχια οδηγεί στην αρχαιοκαπηλία

Τι συμβαίνει στην ψυχοσύνθεση μιας κοινωνίας όταν η χώρα βρίσκεται στο χείλος της χρεοκοπίας; Το καυτό ερώτημα επεξεργάζεται η ταινία «Βacklight: Greek tragedy» της ολλανδής σκηνοθέτριας Σούχεν Ταν. Γυρίστηκε πέρυσι με αφορμή ένα περιστατικό που συνέβη το καλοκαίρι στην ελληνική επαρχία και ανήκει στις ταινίες που αναμένεται να προκαλέσουν αίσθηση.

Το καλοκαίρι του 2010 δύο αρχαίοι κούροι βρέθηκαν στο χωράφι ενός φτωχού αγρότη, του Κώστα, στο χωριό Κλένια Κορινθίας. Ο αγρότης κατηγορήθηκε ότι προσπάθησε να βγάλει παράνομα τα δύο αγάλματα από τη χώρα. Η Ελλάδα ήταν ένα από τα πρώτα κράτη που ένιωσαν την παγκόσμια οικονομική κρίση το 2008 και η ταινία αφηγείται συνδυαστικά τόσο την ιστορία του Κώστα, ο οποίος ήταν διατεθειμένος να πουλήσει οτιδήποτε, ακόμη και την πολιτιστική κληρονομιά του, προκειμένου να επιβιώσει, όσο και εκείνη της μικρής αγροτικής κοινότητας που κατά βάθος δικαιολογεί την πράξη του.

Η υπόθεση της αρχαιοκαπηλίας είναι η αφορμή για ένα ευρύτερο σχόλιο πάνω στην κρίση αλλά και στο πώς αυτή χτύπησε την πόρτα της Ελλάδας. Στο φιλμ άλλωστε ακούγονται σκληρές αλήθειες για τα ελληνικά λάθη του παρελθόντος, τα οποία σήμερα πληρώνονται με το χειρότερο νόμισμα. Ενα παράδειγμα, το περίφημο πρόγραμμα της Ευρωπαϊκής Ενωσηςμε το υποκοριστικό «χαβούζα». Σύμφωνα με αυτό, όσα αγροτικά προϊόντα δεν πωλούνταν έπρεπε να πετιούνται, αφού προηγουμένως αγοραστούν από την Ενωση. «Στην Ελλάδα έπαιρναν τα φρούτα από τα δέντρα και τα πετούσαν αμέσως γιατί το πρόγραμμα της χαβούζας ήταν πιο συμφέρον από το να προσπαθήσουν να τα πουλήσουν στο εμπόριο» αναφέρει στο ντοκυμαντέρ αγρότης του χωριού Κλένια. «Ετσι όμως χάθηκαν οι αγορές και σήμερα το έγκλημα της χαβούζας γυρίζει μπούμερανγκ στους αγρότες».

«Οταν μια συγκεκριμένη οικονομική φιλοσοφία,όπως για παράδειγμα η ελεύθερη αγορά, δεν καταφέρνει να διορθώσει τις ζημιές της για μία δεκαετία ή περισσότερο,είναι σαν αρρώστια, σαν καρκίνος. Είναι πολύ δύσκολο να αντιμετωπίσεις τις συνέπειες» είπε με αφορμή το «Βacklight: Greek tragedy» ο κάτοχος βραβείου Νομπέλ, οικονομολόγος του Πανεπιστημίου Κολούμπια Τζόζεφ Στίγκλιτζ. «Η κυβέρνηση έχει δύσκολη ατζέντα,την οποία θα πρέπει να εξηγήσει. Αν βγει από το ευρώ, η ζωή θα γίνει δύσκολη. Αν μείνει στο ευρώ,η ζωή θα είναι εξίσου δύσκολη».

Στο ερώτημα αν θα πρέπει ή όχι η Ελλάδα να βγει από το ευρώ ο κ. Στίγκλιτζ απαντά: «Υπάρχουν πλεονεκτήματα, αλλά και κόστος, γιατί η ισορροπία είναι πολύ λεπτή.Η αλήθεια είναι ότι,αν η Ελλάδα βγει από το ευρώ, θαυπάρξουν επιπλοκές, αφού η μετάβαση θα είναι πολύ δύσκολη. Από την άλλη πλευρά,η Αργεντινή έδειξε ότιμόλις έσπασε τον δεσμό με το δολάριο και κήρυξε στάση πληρωμώνάρχισε επιτέλους να ακμάζει. Το χρέος βρισκόταν γύρω από τον λαιμό της. Και όταν αποφάσισε να πάρει αυτές τις δραστικές αποφάσεις, άρχισε να αναπτύσσεται ως και 9% σε έξι χρόνια,ενώ ακόμη και η ανεργία μειώθηκε.Υπάρχει ζωή μετά το χρέος,αλλά κανένας δεν μπορεί να πει ότι μια τέτοια μετάβαση είναι εύκολη».

Την έρευνα στην Ελλάδα για την ταινία «Βacklight: Greek tragedy» πραγματοποίησε ο δημοσιογράφος Νικόλας Λεοντόπουλος, ενώ αξίζει να επισημανθεί ότι ο κ. Στίγκλιτζ ανήκει στους οικονομολόγους από τους οποίους η ελληνική κυβέρνηση ζήτησε ιδέες για την έξοδο από την κρίση.

«Ι would like to give you my heart for ever ZHTΑ-ΜΙ»,Κυριακή 13 Μαρτίου, Αίθουσα Παύλος Ζάννας,11 π.μ.

«Βacklight: Greek tragedy»,Κυριακή 13 Μαρτίου, Αίθουσα Τζον Κασσαβέτης, 8.30 μ.μ.

«Το νησί των κανιβάλων», Κυριακή 13 Μαρτίου,Αίθουσα Σταύρος Τορνές,10.30 μ.μ. και Σάββατο 19 Μαρτίου, Αίθουσα Παύλος Ζάννας, 10 μ.μ.


ΕΝΤΥΠΗ ΕΚΔΟΣΗ