Δεκέμβρης στις εκβολές του τρέχοντος χρόνου, από τους πιο σκοτεινούς της μεταπολιτευτικής μας ιστορίας, κι εγώ χτενίζομαι με τα δικά μου. Ετσι τα συντροφικά της περασμένης Κυριακής μετονομάζονται τώρα σε «εταιρικά», ως συμπερίληψη της εταιρικής φιλότητας στην Ιλιάδα, για την οποία μιλούσα τις προάλλες, δίνοντας δύο μικροσκοπικά παραδείγματα. Προτού φτάσω στο μακροσκοπικό εταιρικό ζεύγος του Αχιλλέα και του Πατρόκλου, μεσολαβούν σήμερα δύο, μεσαίας τάξης, εταιρικά ζεύγη, εντοπισμένα: το ένα στο στρατόπεδο των Αχαιών, το άλλο στη μεριά των Λυκίων, οι οποίοι εξέχουν στο σώμα των τρωικών επικούρων. Δυο λόγια προηγουμένως ετυμολογικής ψηλάφησης, που αποκαλύπτει την ανθρωπολογική ρίζα της λέξης εταίρος. Αντλώ από την εξαιρετικής ποιότητας γαλλόφωνη διατριβή της Ελένης Κακριδή, η οποία δημοσιεύτηκε το 1963 στη Θεσσαλονίκη, ως ένατο τεύχος της σειράς «Η βιβλιοθήκη του φιλολόγου», που την στερέωσε ο αλησμόνητος δάσκαλος Ι. Θ. Κακριδής· μεταφρασμένος στη γλώσσα μας ο τίτλος της διατριβής είναι: Η σήμανση της φιλίας και της φιλοξενίας στον Ομηρο.
Εκεί (σ. 45) αναγνωρίζεται και η ινδοευρωπαϊκή καταγωγή της λέξης εταίρος, που παραπέμπει στην κτητική αντωνυμία εός, η οποία αντιστοιχεί στη λατινική κτητική αντωνυμία suus, σημαίνοντας ό,τι και η νεοελληνική λέξη δικός του, που πάει να πει στη δική μας περίπτωση: ο δικός του. Το ενδιαφέρον στη συγκεκριμένη περίπτωση είναι ότι και η ομηρική λέξη φίλος σημαίνει καταρχήν και αυτή δικός, και συμπληρωματικά μόνον αγαπητός. Εταίρος λοιπόν και φίλος θεωρούνται στον Ομηρο περίπου συνώνυμα, υποστηρίζοντας την προτεινόμενη έκφραση εταιρική φιλότητα, ως σήμα της συναδελφικής και συλλογικής συντροφικότητας, σε δύσκολες και προπαντός πολεμικές συνθήκες, όπου παίζεται η ανθρώπινη ζωή. Στοιχείο που δικαιολογεί με τη σειρά του την αναγωγή της εταιρικής σχέσης σε αρχετυπικό θέμα, αναγνωρίσιμο τόσο στον ευρύτερο χώρο της πολεμικής μυθιστορίας όσο και της κινηματογραφικής αναπαράστασης.
Προχωρώ τώρα στο πρώτο από τα δύο υπεσχημένα παραδείγματα με το εταιρικό ζεύγος «Διομήδης- Σθένελος», προσημειώνοντας ότι ο αργείος ήρωας εφεξής αριστεύει, όσο ο Αχιλλέας απέχει από τον ιλιαδικό πόλεμο: κατά κάποιον τρόπο τον αναπληρώνει, εγκαινιάζοντας διακριτικά την ιλιαδική μηχανή του «αντ΄ αυτού» που θα δουλέψει φανερά, με τραγικά παρεπόμενα, στην περίπτωση του Πατρόκλου, ο οποίος υποδύεται κυριολεκτικώς τον Αχιλλέα και σκοτώνεται αντ΄ αυτού.
Ασφαλώς δεν είναι τυχαίο ότι τα δύο επώνυμα πρόσωπα του εταιρικού ζεύγους «Διομήδης- Σθένελος» εμφανίζονται στο έπος από την αρχή μαζί: η πρώτη, συνοπτική, αναφορά απαντά στον «Νεών κατάλογο» της δεύτερης ραψωδίας (Β 563-65)· η δεύτερη, και εκτενέστερη, στη σκηνή της «Επιπώλησης» του Αγαμέμνονα στην τέταρτη ραψωδία (Δ 365 κ.ε.). Στην πρώτη μάλιστα εμφάνιση, ενώ ο Διομήδης αρκείται στο τυπικό επίθετο αγαθός, ο εταίρος Σθένελος συστήνεται ως Καπανήος αγακλειτού φίλος υιός καταλαμβάνοντας έναν ολόκληρο στίχο. Πρόκειται για εταιρική προβολή του «δεύτερου» προσώπου που ενισχύεται στην τέταρτη ραψωδία.
Ενόψει της πρώτης ιλιαδικής επίθεσης των Αχαιών, ο Αγαμέμνων επιθεωρεί τον συνταγμένο στρατό, ερεθίζοντας διαδοχικά τον αρχηγό καθεμιάς παράταξης, άλλοτε με συνοπτικό έπαινο και άλλοτε με διεξοδικότερο έλεγχο. Επαινο εισπράττουν ο Νέστωρ κι ο Αθηναίος Μενεσθέας. Ελεγχο, αρκετά σκληρό, ο πονηρός Οδυσσέας, και στη συνέχεια ο φιλότιμος Διομήδης, έχοντας πλάι του τον Σθένελο. Ο Οδυσσέας διαμαρτύρεται έντονα, πιέζοντας τον Αγαμέμνονα να πάρει τα προσβλητικά του λόγια πίσω. Ο Διομήδης αντίθετα, μολονότι ελέγχεται άδικα για μειωμένη αγωνιστική ετοιμότητα, σε σύγκριση με τη μαχητική υπεροχή του πατέρα του Τυδέα, παραμένει αμίλητος. Οπότε αναλαμβάνει την υπεράσπιση του εταιρικού ζεύγους ο κολλητός Σθένελος, θυμίζοντας ότι οι πατέρες Τυδέας και Καπανέας, συμμέτοχοι στην προηγούμενη εκστρατεία των Επτά επί Θήβας, δεν κατόρθωσαν να εκπορθήσουν την επτάπυλη πόλη, κατόρθωμα που πραγματοποίησαν οι Επίγονοι, στους οποίους συμμετείχαν οι γιοι, αποδείχνοντας έτσι την ανωτερότητα της υϊκής γενιάς έναντι της πατρικής. Την παρορμητική ωστόσο αυτή παρέμβαση του Σθένελου, φρονιμότερος ο Διομήδης την απωθεί ως περιττή στη συγκεκριμένη περίσταση. Θα συνεχίσω την άλλη Κυριακή με το επικουρικό ζεύγος του Σαρπηδόνα και του Γλαύκου, όπου η εταιρική φιλότητα προβάλλεται εντονότερα και δοκιμάζεται με δραματικούς όρους, αποτελώντας αναβαθμό προς το κορυφαίο παράδειγμα του Αχιλλέα και του Πατρόκλου.
