Ψηλά από το τελευταίο κατοικημένο όριο του Υμηττού η θάλασσα φαίνεται στο βάθος να απλώνει τα γράμματά της με νωχέλεια: το θήτα, το άλφα, το λάμδα, πάλι το άλφα… Δεν είναι περίεργο. Στο σπίτι του Τάκη Κατσουλίδη μιλούν πολύ για γράμματα. Για τη μορφή και το σχήμα τους, για τις συνθέσεις που φτιάχνουν τις λέξεις, για τη συμπεριφορά, ακόμη και για τις… αντιδικίες τους αν τύχει να βρεθούν σε λάθος θέση. Γιατί «τα γράμματα δεν πρέπει να μειώνουν το ένα το άλλο, το καθένα οφείλει να έχει αυτοτέλεια αλλά και να συνεργάζεται αρμονικά με το διπλανό του» λέει ο ίδιος. Και παρ΄ ότι είναι παράξενο να αναφέρεται κανείς σε κάποια σχέδια σαν είναι ζώντες οργανισμοί, που κινούνται και αναπνέουν, στην περίπτωσή του όλα αυτά μοιάζουν φυσικά. Χαράκτης και ζωγράφος με σημαντικό έργο πίσω του αλλά και δάσκαλος τυπογραφίας για τους περισσότερους που διαπρέπουν σήμερα σε αυτόν τον χώρο, ο Τάκης Κατσουλίδης είναι επίσης ο καλλιτέχνης- ο μόνος στην Ελλάδα- που έχει σχεδιάσει δέκα γραμματοσειρές με τις οποίες εκδόθηκαν λευκώματα, βιβλία, περιοδικά, ακόμη και μια εφημερίδα. Η αρχή αυτής της σχέσης με τα γράμματα πηγαίνει πολύ πίσω, όταν ήταν μαθητής του μεγάλου χαράκτη Γιάννη Κεφαλληνού και στη συνέχεια του διάσημου γάλλου δημιουργού γραμμάτων Αντριάν Φρούτιγκερ. Πρόκειται για την «Περιπέτεια ενός καλλιτέχνη στα πελάγη της ελληνικής τυπογραφίας», όπως είναι ο επεξηγηματικός τίτλος της έκθεσης του Κατσουλίδη «Το σχέδιο του γράμματος», που θα εγκαινιασθεί στις 23 Σεπτεμβρίου στο Μουσείο Μπενάκη.
«Ξέρετε ότι τυπώνεστε με γράμματα του 1860;». Αυτή ήταν η ερώτηση που είχε απευθύνει ο Τάκης Κατσουλίδης το 1986 προς το Εθνικό Τυπογραφείο για να πάρει όμως μια απάντηση καθ΄ όλα αποθαρρυντική. Οχι, δεν το ήξεραν. Αλλά και δεν ενδιαφέρονταν. «Η αισθητική της ελληνικής τυπογραφίας στην Ελλάδα παραμένει αυτή του 19ου αιώνα, ο εκσυγχρονισμός αφορά μόνον τις μηχανές που εισάγονται,όχι όμως και τα γράμματα που χρησιμοποιούμε» λέει ο ίδιος. Αλλωστε και αυτά τα γράμματα από ξένους χαράκτες έχουν σχεδιαστεί. Σπουδαίους στον καιρό τους πλην γνώστες της λατινικής αλφαβήτου και όχι της ελληνικής.
Στο εργαστήρι του χαράκτη μέσα σε έναν κόσμο σχεδίων, χρωμάτων, ζωγραφικών έργων, τα γράμματα μοιάζει να βρίσκονται παντού. Κυριολεκτικά, όχι μεταφορικά, αφού σκόρπιες σελίδες με τα διάφορα στάδια σχεδίασης των γραμμάτων, ολόκληρες γραμματοσειρές, κείμενα σε διαφορετικούς τύπους καταλαμβάνουν τον χώρο. Και ανάμεσα σε όλο αυτό το υλικό ορισμένα λευκώματα που τυπώθηκαν με δικές του γραμματοσειρές. Οπως το «Ημικύκλιο» του Ρίτσου (με τα Κατσουλίδης ), η «Γένεσις» (με τα Γένεσις ), «Η Μάνη» (με τα GFS Βodoni ), Πατρίκιος ( Κατσουλίδης ), «Ασμα Ασμάτων» ( Αυτοκρατορικά ).
Καθισμένος στο γραφείο του ο Τάκης Κατσουλίδης σχεδιάζει τα γράμματα με το χέρι, γιατί όπως λέει «Τα γράμματα είναι ζωντανά. Οταν σχεδιάζονται με όργανα στεγνώνουν, χάνουν τη ζεστασιά τους». Αλλωστε η σχεδίαση του τυπογραφικού γράμματος υπόκειται σε αισθητικούς κανόνες που συνυπάρχουν με τις οπτικές εμπειρίες του δημιουργού. Το μάτι είναι το τέλειο όργανο που όταν ασκηθεί μπορεί να διορθώνει την εικόνα. «Το μυστικό ενός πετυχημένου αλφαβήτου βρίσκεται στον συνδυασμό της τελειότητας των γραμμάτων, της αντίθε σης μεταξύ τους αλλά και της συγγένειάς τους» επισημαίνει ο ίδιος.
Στο Μουσείο Μπενάκη τα 50 χρόνια της πορείας του Τάκη Κατσουλίδη στην τέχνη συνδυάζονται με την περιπέτεια του τυπογραφικού σχεδιασμού μέσα από πρωτότυπα σχέδια, σελίδες καλλιτεχνικών εκδόσεων, πρακτικά παραδείγματα. Την οργάνωσή της άλλωστε ανέλαβαν αγαπημένοι μαθητές του από το Τμήμα Γραφιστικής της Σχολή Γραφικών Τεχνών του ΤΕΙ Αθήνας μαζί με τον Δημήτρη Θ. Αρβανίτη.
«Η ομορφιά μιας γραφής δεν εξαρτάται μόνον από την ομορφιά των γραμμάτων της αλλά και από την εντύπωση που δίνουν στο σύνολο. Οι πιο ωραίες οικογένειες είναι αυτές που δημιουργούν ένα αρμονικό σύνολο:το μαύρο των γραμμάτων, οι αποστάσεις, τα διαστήματα, οι απολήξεις των χαρακτήρων και οι καμπύλες τους» καταλήγει.
ΚΑΝ΄ ΤΟ ΟΠΩΣ ΣΤΟΝ ΠΑΡΘΕΝΩΝΑ
«Στα δικά μου γράμματα δεν υπάρχει ευθεία, είναι όλα καμπύλα» λέει ο Τάκης Κατσουλίδης.Πρόκειται για αποτέλεσμα της «οπτικής διόρθωσης»,όπως λέγεται,την οποία έκαναν και οι αρχιτέκτονες του Παρθενώνα! «Οι κίονές του είναι ελαφρά διογκωμένοι προς τα έξω για να φαίνονται ευθείς,επειδή κατατρώγονται από το φως αλλά δεν έχουν και ίσες αποστάσεις μεταξύ τους.Το δάπεδο είναι ελαφρά κυρτό προς τα πάνω για να φαίνεται οριζόντιο.Οι αρχιτέκτονες της εποχής δηλαδή είχαν παρατηρήσει ορισμένες παραμορφώσεις που παρουσίαζαν τα κτίρια,καθαρά φαινομενικές βέβαια, τις οποίες προσπάθησαν να συγκαλύψουν κάνοντας διορθώσεις, που ονομάζονται οπτικές διορθώσεις.Αυτές που είναι απαραίτητες και στον σχεδιασμό των γραμμάτων».
Η ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ ΔΕΙΧΝΕΙ ΤΟΝ ΔΡΟΜΟ
Απρόσμενη συμφωνία μεταξύ γραμμάτων και αρχιτεκτονικής στην εξέλιξή τους μέσα στους αιώνες βλέπει ο Τάκης Κατσουλίδης διατυπώνοντας τη θεωρία της αλληλεπίδρασής τους.«Στις γωνίες του Παρθενώνα μπορεί να αναζητήσει κανείς τα γράμματα της κλασικής εποχής.Στα ημικυκλικά τόξα της Αγίας Σοφίας τα γεμάτα καμπύλες γράμματα των Βυζαντινών.Και αντίστοιχα στα οξυκόρυφα τόξα του γοτθικού ρυθμού βρίσκουν παραλληλία τα “συνωστισμένα” όρθια γράμματα της Δύσης» όπως λέει.
Η εξήγηση φαίνεται απλή: οι ελληνικές επιγραφές χαράχτηκαν σε πέτρα με ευθείες ισόπαχες γραμμές,όπως υπαγορεύει αυτό το σκληρό υλικό και το αποτέλεσμα θυμίζει την αρχιτεκτονική των αρχαίων ναών.Αντίθετα,αποθέωση της καμπύλης που βγαίνει από το χειρόγραφο είναι η βυζαντινή γραφή.Με την κλίση που παίρνει το καλάμι του γραφέα,τη στάση του,τη θέση του παπύρου και τη λεία επιφάνειά του το γράψιμο διευκολύνεται και τα γράμματα γίνονται πιο στρογγυλά.
Μουσείο Μπενάκη, Νέο Κτίριο (Πειραιώς 138 & Ανδρονίκου, τηλ. 210 345 3111). Τάκης Κατσουλίδης «Το σχέδιο του γράμματος».
Διάρκεια 23.09- 24.10.
