«Τo Τermini Ιmerese είναι μια μικρή παραθαλάσσια πόλη στα περίχωρα του Παλέρμο, στη βόρεια ακτή της Σικελίας. Την πρωτογνώρισα εφέτος το καλοκαίρι για λόγους επαγγελματικούς. Ημουν μεταξύ των καλλιτεχνών που προσκλήθηκαν προκειμένου να συμμετάσχουν σ΄ ένα πρότζεκτ του Riso, ενός νέου μουσείου αφιερωμένου στη σύγχρονη τέχνη. Η όλη ιδέα συνοπτικά ήταν η εξής: πέντε καλλιτέχνες επισκέπτονται ισάριθμες πόλεις ή χωριά της ευρύτερης περιοχής, γνωρίζουν το μέρος και τους κατοίκους και κατόπιν δημιουργούν ένα site specific έργο το οποίο «ακούει» τον τόπο και «διαβάζει» το τοπίο.
Κατά τη γνώμη μου, το Τermini Ιmerese είναι πολλαπλώς ενδιαφέρουσα πόλη. Κατ΄ αρχάς, όπως και αρκετές άλλες της Σικελίας, έχει ελληνική καταγωγή. Σύμφωνα με όσα έχουν καταδείξει οι κατά καιρούς ανασκαφές, μιλάμε για ένα μέρος κατοικημένο από την προϊστορική, ακόμη, περίοδο. Ωστόσο, η πιστοποιημένη Ιστορία του αρχίζει περί το 409 π.Χ. όταν η αρχαιότερη πόλη με την οποία γειτνίαζε, η Ημέρα (που ανήκει σήμερα στα όρια του δήμου του Τermini) καταστράφηκε ολοσχερώς από τον καρχηδονιακό στρατό. Οσοι κατάφεραν να επιζήσουν βρήκαν καταφύγιο σ΄ ένα διπλανό μέρος που λεγόταν Θέρμες, αντλώντας τ΄ όνομά του από την ιδιαίτερα ζεστή περίοδο της άνοιξης. Οι αρχαίοι θεωρούσαν τις Θέρμες τον «επίγονο» τηςΗμέρας ενώ το παρελθόν της νέας πόλης που συνένωνε και τα δύο ονόματα συνδέθηκε κάποια στιγμή από τον θρύλο με τις περιπλανήσεις του Ηρακλή. Απ΄ ό,τι φαίνεται εξελίχθηκε σε υπολογίσιμη πόλη καίτοι γνώρισε διάφορες κατακτήσεις. Ενα ακόμη ενδιαφέρον στοιχείο- το οποίο χαρακτηρίζει και ευρύτερα τη Σικελία- είναι ο επιστρωματωμένος πολιτισμός: ελληνικός, ιταλικός, καρχηδονιακός, αραβικός κτλ. Η ομορφιά της αρχαίας πόλης, το γούστο των κατοίκων της και η στήριξη των τεχνών έγιναν αντικείμενο θαυμασμού από τον Κικέρωνα ο οποίος την αποκάλεσε «στολίδι της Σικελίας» και ορισμένα από τα σημάδια αυτής της ακμής παρέμειναν αναγνωρίσιμα και σε δύσκολες περιόδους τις οποίες γνώρισε.
Η Fiat, το λουκέτο και οι διαμαρτυρίες
Σε ό,τι αφορά τη σύγχρονη ιστορία της πόλης, ένα σημείο κομβικό έχει να κάνει με αυτή καθαυτή τη χρήση της: επειδή βρίσκεται στα περίχωρα του Παλέρμο, προωθήθηκαν εκεί διάφορες λειτουργίες και δραστηριότητες οι οποίες, για τον οποιονδήποτε λόγο, δεν ήταν ευπρόσδεκτες στην πόλη. Οι φυλακές, ας πούμε, αλλά κι ένα εργοστάσιο της Fiat το οποίο άνοιξε το 1970 και εντούτοις έχει ανακοινωθεί πως θα κλείσει το 2011, παρ΄ ότι εδώ κατασκευάστηκαν πολλά από τα πιο δημοφιλή μοντέλα της γνωστής αυτοκινητοβιομηχανίας. Για αυτόν τον λόγο οι κάτοικοι, πολλοί από τους οποίους απασχολούνται εκεί και δυστυχώς αναμένεται να χάσουν τις δουλειές τους, έχουν ήδη πραγματοποιήσει σειρά έντονων διαμαρτυριών που έγιναν γνωστές και αισθητές σε ολόκληρη την Ιταλία. Η μαχητικότητα και ο τρόπος με τον οποίο διεκδικούν τα δικαιώματά τους είναι στοιχείο το οποίο μπορώ να πω πως με εντυπωσίασε στη διάρκεια της παραμονής μου στην πόλη.
Ωστόσο, το θέμα του επικείμενου «λουκέτου» του εργοστασίου είναι ένα μόνο από τα επίπεδα ανάγνωσης του Τermini Ιmerese. Η πόλη έχει επίσης το μικρό τουριστικό και εμπορικό λιμάνι, το ιστορικό κέντρο, παρεμφερές με άλλες ιταλικές περιοχές όπου μπορεί κανείς να θαυμάσει τα υπέροχα παραδοσιακά κτίρια, τις αρχαίες θέρμες αλλά και τις εργατικές πολυκατοικίες οι οποίες θα έλεγα ότι παρουσιάζουν αρκετό ενδιαφέρον.
Ενα στοιχείο που χαρακτηρίζει ολόκληρη τη Σικελία είναι οι εντυπωσιακές αντιθέσεις: τεράστιος πλούτος και μεγάλη φτώχεια. Αυτό το στοιχείο είναι έντονα αναγνωρίσιμο στο Τermini Ιmerese όπου δίπλα στα πολυτελή palazzi της εξαιρετικά εύρωστης αστικής τάξης, μπορεί να δει κανείς ταπεινά φτωχόσπιτα ανθρώπων οι οποίοι παλεύουν για τον επιούσιο.
Ελληνική ομορφιά
Η ομορφιά, πάντως, είναι διάχυτη. Τη ματιά μου μαγνήτισε, ας πούμε, ένα υπέροχο τοπίο με βουνά που λέγεται Calogero και έσπευσα να το ζωγραφίσω. Μπορώ να πω, πάντως, πως γενικότερα η πόλη μοιάζει σε μεγάλο βαθμό με την Ελλάδα.
Ισως όχι από πλευράς κτιρίων- τα παραδοσιακά σπίτια είναι αρκετά διαφορετικά από τα δικά μας- αλλά από την άποψη του χαρακτήρα των ανθρώπων και της γενικότερης αίσθησης την οποία αποπνέει. Ο κόσμος είναι εξαιρετικά επικοινωνιακός, μπορώ να πω σε συγκινητικό βαθμό. Εγώ μιλώ ελάχιστα ιταλικά, εκείνοι στη συντριπτική τους πλειονότητα δεν μιλούναγγλικά και εντούτοις τα καταφέραμε να συνεννοηθούμε χωρίς να υπάρξει πρόβλημα.
Η Σικελία έχει μερική αυτονομία και οι κάτοικοι, παρά τη φτώχεια την οποία ενδεχομένως να αντιμετωπίζουν όπως προανέφερα, είναι εξαιρετικά υπερήφανοι για τον τόπο και την καταγωγή τους. Στο Τermini Ιmerese γεύτηκα και καταπληκτικές γεύσεις: υπέροχα γλυκά, μεταξύ άλλων τα γνωστά canoli που παρασκευάζονται με τυρί ρικότα και μοιάζουν αρκετά με τα μελιτίνια της Σαντορίνης, την άκρως…«αμαρτωλή» σπεσιαλιτέ που δεν είναι άλλη από το τσουρέκι το οποίο ανοίγουν στη μέση και γεμίζουν με παγωτό, ωραία ψαρικά και, φυσικά, υπέροχα ζυμαρικά, αλλά και φίνα, μυρωδάτα κρασιά.
Το μοναστήρι -γυμναστήριο
Τo πρότζεκτ για το οποίο προσκλήθηκα στο Τermini Ιmerese οργανώθηκε σε συνεργασία με τον δήμο. Ο δήμαρχος της πόλης, ένας άνθρωπος πολύ φιλικός, θέλησε η εγκατάσταση που θα έκανα- και η οποία τον χειμώνα θα εκτεθεί στο Μουσείο του Παλέρμο- να τοποθετηθεί σε κάποιο από τα δημοτικά κτίρια.
Επισκεφθήκαμε, λοιπόν, αρκετά, γύρω στα 10 απ΄ αυτά αν όχι περισσότερα. Πήγαμε, ας πούμε, στο Κάστρο της πόλης που είναι χτισμένο σε λόφο και σου προσφέρει τη δυνατότητα να έχεις πανοραμική άποψη του Τermini και παράλληλα να κατατοπιστείς γεωγραφικά, να καταλάβεις τι σου γίνεται. Ωστόσο έχει χαρακτήρα τουριστικού αξιοθέατου, γι΄ αυτό και τελικά δεν το επέλεξα. Στη συνέχεια είδαμε το Μουσείο της πόλης. Μπορεί τα ευρήματα να μην έχουν ιδιαίτερο ενδιαφέρον, ωστόσο είναι αντιπροσωπευτικά όλης αυτής της πολιτιστικής επιστρωμάτωσης που χαρακτηρίζει τη Σικελία και για την οποία μίλησα προηγουμένως.
Παράλληλα, επισκεφθήκαμε και άλλα κτίρια εκκλησιαστικού χαρακτήρα. Δίπλα στα ερείπια του ρωμαϊκού αμφιθεάτρου υψώνεται μια παλιά μονή, η Σάντα Κιάρα, στην οποία συνυπάρχουν πολλά διαφορετικά στοιχεία, πολλές διαφορετικές δραστηριότητες. Αυτό το μοναστήρι επέλεξα τελικά. Στην κάπως κακοσυντηρημένη κτιριακή κατασκευή συστεγάζονται μαζί με τη μονή, η βιβλιοθήκη της πόλης, διάφοροι αποθηκευτικοί χώροι με αρχειακό υλικό, ενώ στην παλιά μονή λειτουργούσε κι ένα σχολείο. Παράλληλα, όμως, συστεγάζεται και ένα γυμναστήριο ελεύθερης πάλης, κι αυτό έχει μεγάλο ενδιαφέρον για συγκεκριμένο λόγο: ανάμεσα στα πολλά πράγματα για τα οποία αισθάνονται υπερήφανοι οι ντόπιοι όπως προείπα, είναι και για τις συνεχείς διακρίσεις τις οποίες καταφέρνουν να αποσπούν στο συγκεκριμένο άθλημα τόσο σε εθνικό όσο και σε παγκόσμιο επίπεδο. Οπως λένε οι ίδιοι με εξαιρετικό καμάρι, το 50% όλων των ιταλών παλαιστών καθώς και το 70% των νέων αθλητών ελεύθερης πάλης κατάγονται από το Τermini Ιmerese.
Στις κουβέντες των κατοίκων επανέρχεται διαρκώς η ιστορική μορφή του Χριστόφορου Κοντζάλες, ενός προπονητή ο οποίος εργαζόταν χωρίς χρήματα και δημιούργησε όλη αυτή τη σπουδαία παράδοση, ξεκινώντας από τον περιορισμένο χώρο δίπλα στο αίθριο του μοναστηριού της Σάντα Κιάρα. Και όπως φαίνεται, οι πάντες ή σχεδόν οι πάντες έχουν περάσει απ΄ αυτό το γυμναστήριο. Ο ζωγράφος Τοτό Γκάτο και ο γλύπτης Αλμπέρτο Αμαντέο, εκπρόσωποι της μικρής τοπικής καλλιτεχνικής κοινότητας, θυμούνται με συγκίνηση τον θρυλικό προπονητή να κουβαλά κάθε απόγευμα μόνος του τα στρώματα προκειμένου να θέσει σε αντίστοιχη λειτουργία τον χώρο. Το Τermini Ιmerese στους αιώνες
«Με την πτώση της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας άρχισε μια φάση παρακμής για την πόλη. Η επισκοπική έδρα χρονολογείται από τον 12ο αιώνα, καίτοι υπάρχουν ασάφειες και κενά σε ό,τι αφορά τον αριθμό των επισκόπων. Από τα μεσαιωνικά χρόνια ως τις αρχές του 19ου αιώνα, το Τermini Ιmerese εξελίχθηκε σε ένα από τα σημαντικότερα κέντρα συλλογής και επεξεργασίας σιταριού και άλλων ειδών διατροφής. Η ύπαρξη του λιμανιού διευκόλυνε τις σχέσειςεμπορικές και ευρύτερες- με άλλες ιταλικές παραθαλάσσιες πόλεις όπως η Γένοβα, η Πίζα, η Βενετία, σημαντικά λιμάνια της Μεσογείου όπως η Μασσαλία και η Βαρκελώνη, αλλά και ο Ατλαντικός του 16ου αιώνα. Στις αρχές του 19ου αιώνα, άρχισε μια βαθιά οικονομική κρίση η οποία άρχισε να εξαλείφεται περί τα τέλη του αιώνα όταν αναπτύχθηκαν πρωτοβιομηχανικές δραστηριότητες. Ο πληθυσμός ελαττώθηκε- κυρίως λόγω μεταναστευτικού ρεύματος προς τις ΗΠΑ-, εντούτοις στις αρχές του 20ού αιώνα αντισταθμίστηκε από αντίστοιχο κύμα εσωτερικής μετανάστευσης προς την πόλη…».
ΕΤΙCΟ-F: Πέντε κινήσεις στο τοπίο
Ολα αυτά που προανέφερα σε σχέση με το μοναστήρι,τις πολλές και διαφορετικές λειτουργίες του αλλά και τον τρόπο που μπορεί όλο αυτό να αναπαραστήσει μια ευρύτερη περιοχή θεωρώ ότι σχετίζονται με την ουσία του πρότζεκτ για το οποίο προσκλήθηκα από κοινού με άλλους τέσσερις καλλιτέχνες: τον Μάσιμο Μπαρτολίνι,τον Φλάβιο Φαβέλι,τον Χανς Σάμπους και τη Μαρινέλα Σενατόρε.Ο καθένας μας βρέθηκε σε ένα διαφορετικό τόπο της ευρύτερης περιοχής- το Capo d΄ Οrlando,την Εnna,τη Ficarra και το Termini Ιmerese όπου πήγα εγώ- με σκοπό να κάνει κάτι που να «φωτίζει» τον τόπο και να αφορά τους κατοίκους του.Ο τίτλος του πρότζεκτ,ΕΤΙCΟ-F, προήλθε από τα αρχικά αυτών των μερών και παράλληλα εκφράζει την πρόθεση και τις μεθόδους του όλου εγχειρήματος.
Η φιλοσοφία του πρότζεκτ έχει να κάνει με αυτή καθαυτή τη φύση του μουσείου Riso- ενός μουσείου πέρα από τους τείχους και τα τείχη- και φιλοδοξεί να φέρει κοντά τόπους που δια φέρουν σε ό,τι έχει να κάνει με τη γεωγραφική τους σύσταση, την ιστορία και την ανάπτυξη-εξέλιξή τους,μέσα από την ευαισθησία και τη δυναμική της σύγχρονης καλλιτεχνικής δημιουργίας. Ταυτόχρονα,επιχειρείται να βρεθεί ένα μονοπάτι προς την επανανακάλυψη και την επανεκτίμηση της σισιλιάνικης ιστορικής και καλλιτεχνικής κληρονομιάς μέσα από τον διάλογο με τις σκέψεις και τις φόρμες της σύγχρονης εποχής.
Ολα αυτά,βεβαίως,βρίσκονται σε άρρηκτη σχέση με αυτό καθαυτό το μέρος και τους κατοίκους του.Ολο αυτό το διάστημα ήρθα- όλοι μας ήρθαμε- σε επαφή με την τοπική κοινωνία και τους ανθρώπους προκειμένου να ανακαλύψουμε την ιδιαιτερότητα του τόπου.Πέρα από τους ειδικούς του Μουσείου εργαστήκαμε με τοπικούς τεχνίτες προκειμένου να καταφέρουμε να διαμορφώσουμε- ή έστω να συμβάλουμε- ένα μονοπάτι το οποίο συμπεριλαμβάνει ένα σύνολο αξιών που προέρχονται από μια σύνθετη ιστορία συμπεριλαμβάνοντας στοιχεία του παρόντος και θέτοντας,ταυτόχρονα,ερωτήματα για το μέλλον».
