O Οργανισμός Ηνωμένων Εθνών έχει ανακηρύξει το 2010 Ετος Βιοποικιλότητας. Ενώ στον πλανήτη μας θα μπορούσαν να ζουν ως και 30 εκατομμύρια είδη, ως τώρα έχουν εντοπιστεί μόλις 2 εκατομμύρια. Εντυπωσιακός αριθμός από αυτά- 114.000- καταγράφηκε μόνο τα τελευταία τρία χρόνια. Η εξερεύνηση της ζωής γύρω μας βρίσκεται μόλις στην αρχή. Είναι λοιπόν λογικό το ότι ο ΟΗΕ θέλει να γιορτάσουμε.
Παράλληλα όμως πρέπει να κάνουμε και έναν απολογισμό. Οι ανθρώπινες δραστηριότητες προκαλούν μαζική εξαφάνιση των ειδών, με τις σωστές ωστόσο ενέργειες μπορούμε να επαναφέρουμε τη ζωή σε κανονικά επίπεδα. Επιτέλους αρχίζουμε να κατανοούμε τι είναι αυτό που δημιουργεί τη βιοποικιλότητα και πώς μπορούμε να σχεδιάσουμε σωστά προγράμματα διατήρησης των απειλούμενων ειδών. Είμαστε επίσης σε θέση να προβλέψουμε πώς οι σημερινές δραστηριότητές μας θα διαμορφώσουν τη βιοποικιλότητα στο μέλλον. Οι προβλέψεις είναι δυσοίωνες, ακόμη όμως είναι στο χέρι μας να τις αλλάξουμε.
Ο θησαυρός του Γιασούνι
Στα βάθη της Δυτικής Αμαζονίας βρίσκεται το Εθνικό Πάρκο Γιασούνι. Σε ένα μέσο εκτάριο αυτού του πυκνού τροπικού δάσους μπορεί να βρει κανείς περισσότερα είδη δένδρων από όσα ενδημικά είδη υπάρχουν στις Ηνωμένες Πολιτείες και στον Καναδά μαζί, όπως και 150 είδη αμφιβίων και, σύμφωνα με τις εκτιμήσεις, περίπου 100.000 είδη εντόμων. «Είναι δύσκολο να προχωρήσεις γρήγορα εκεί, γιατί ανά μερικά λεπτά βλέπεις ή ακούς κάτι καινούργιο» λέει ο Ματ Φάινερ της οργάνωσης «Σώστε τα Δάση της Αμερικής», που εδρεύει στην Ουάσιγκτον. Σύμφωνα με τις μελέτες του κ. Φάινερ και άλλων ειδικών, οι οποίες δημοσιεύθηκαν τον περασμένο Ιανουάριο, στο Γιασούνι υπάρχουν περισσότερες διαφορετικές μορφές ζωής από οπουδήποτε αλλού στη Νότια Αμερική. Ισως αποτελεί τον τόπο με τη μεγαλύτερη βιοποικιλότητα στον πλανήτη.
Αν όντως το Γιασούνι έχει αυτόν τον τίτλο, η «τροπική» γεωγραφική θέση του δεν είναι κάτι το οποίο εκπλήσσει τους βιολόγους. Οι Τροπικοί έχουν να επιδείξουν παραπάνω από δεκαπλάσια είδη ζώων και φυτών απ΄ ό,τι η Αρκτική, ενώ η βιοποικιλότητα μειώνεται σταθερά όσο πλησιάζει κανείς προς τους Πόλους, τόσο στην ξηρά όσο και στα βάθη των ωκεανών. Το μεγάλο ερώτημα είναι: Γιατί; Τι είναι αυτό που ευνοεί σε τέτοιον βαθμό τη βιοποικιλότητα στις τροπικές περιοχές; Το μυστήριο απασχολεί τους βιολόγους εδώ και δεκαετίες και το Γιασούνι ίσως μας βοηθήσει να βρούμε την απάντηση.
Σύμφωνα με μια κλασική θεωρία, η αιτία είναι απλώς το γεγονός ότι κοντά στον Ισημερινό υπάρχει περισσότερη κατοικήσιμη έκταση απ΄ ό,τι στους Πόλους. Εκ πρώτης όψεως αυτό ακούγεται λογικό. Οι Τροπικοί έχουν πενταπλάσια έκταση από τις πολικές περιοχές, ενώ υπάρχουν ενδείξεις ότι στην ξηρά η κατοικήσιμη έκταση σχετίζεται με τον αριθμό των ειδών. Οι έρευνες στον ωκεανό δείχνουν ωστόσο διαφορετική εικόνα.
Δεν είναι θέμα «οικοπέδου»
Ο Ντέιβιντ Τζαμπλόνσκι και οι συνάδελφοί του στο Πανεπιστήμιο του Σικάγου διεξάγουν μια μακροπρόθεσμη μελέτη γύρω από τα ζώντα και απολιθωμένα θαλάσσια δίθυρα, ομοταξία μαλακίων στην οποία περιλαμβάνονται τα στρείδια, τα μύδια, τα χτένια, οι αχιβάδες και οι πίνες. Εξετάζοντας τα σημερινά πρότυπα βιοποικιλότητας σε 4.000 είδη διθύρων, δεν διαπίστωσαν σχέση ανάμεσα στην κατοικήσιμη έκταση- στην περίπτωση αυτή στην ηπειρωτική υφαλοκρηπίδα- και στον αριθμό των ειδών των διθύρων. «Η κατοικήσιμη έκταση απλώς δεν εξηγεί τις κλίμακες της θαλάσσιας ποικιλότητας» λέει ο κ. Τζαμπλόνσκι.
Ισως η βιοποικιλότητα στη θάλασσα διέπεται από διαφορετικούς κανόνες απ΄ ό,τι στην ξηρά. Η παραδοσιακή ερμηνεία των προτύπων θαλάσσιας βιοποικιλότητας είναι γνωστή ως κανόνας του Ράποπορτ. Η ιδέα εδώ είναι ότι τα ζώα που ζουν στον ωκεανό που περιλαμβάνεται στους Τροπικούς είναι πολύ ευαίσθητα στη θερμοκρασία, γι΄ αυτό περιορίζονται σε μικρές ακτίνες όπου το νερό είναι κατάλληλο γι΄ αυτά, ενώ τα είδη που ζουν σε πιο ψυχρά νερά μπορούν να αντέξουν μεγαλύτερες μεταβολές θερμοκρασίας οπότε εξαπλώνονται περισσότερο. «Υπάρχουν περισσότερες εξαιρέσεις σε αυτόν τον κανόνα παρά ισχυρά παραδείγματα» λέει όμως ο κ. Τζαμπλόνσκι, «κάτι το οποίο σημαίνει ότι δεν είναι και τόσο κανόνας». Ζωντανό «μουσείο» βιοποικιλότητας
Ποιες είναι λοιπόν οι εναλλακτικές; Ορισμένοι ερευνητές έχουν υποστηρίξει ότι ο ρυθμός ανάπτυξης νέων ειδών, τόσο χερσαίων όσο και θαλάσσιων, ενδέχεται να είναι πολύ υψηλότερος στους Τροπικούς, γεγονός που, αν ισχύει, καθιστά τη ζώνη γύρω από τον Ισημερινό της Γης «κοιτίδα» της βιοποικιλότητας. Αλλοι θεωρούν ότι ο αποφασιστικός παράγοντας δεν είναι ο ρυθμός ανάπτυξης νέων ειδών, αλλά ο ρυθμός εξάλειψης των υπαρχόντων ειδών- τα είδη έχουν λιγότερες πιθανότητες να εξαφανιστούν κοντά στον Ισημερινό απ΄ ό,τι σε υψηλότερα γεωγραφικά πλάτη, γεγονός το οποίο καθιστά τους Τροπικούς ένα «μουσείο» της βιοποικιλότητας.
Για να εξετάσουν αυτές τις εναλλακτικές ο κ. Τζαμπλόνσκι και οι συνεργάτες του εστίασαν σε τρεις βασικούς παράγοντες: τον ρυθμό με τον οποίο τα είδη εξελίχθηκαν σε κάθε δεδομένη τοποθεσία, τον τοπικό ρυθμό εξαφάνισης και τον ρυθμό μετανάστευσης νέων ειδών. Σε μια διεξοδική μελέτη που δημοσιεύθηκε το 2006 διαπίστωσαν ότι τα τρία τέταρτα των ει δών θαλάσσιων διθύρων που υπάρχουν σήμερα εξελίχθηκαν στους Τροπικούς και στη συνέχεια εξαπλώθηκαν προς τους Πόλους, παραμένοντας παράλληλα στην αρχική φυσική κατοικία τους. Επομένως οι Τροπικοί αποτελούν πράγματι κοιτίδα της βιοποικιλότητας. Επιπλέον στις τροπικές περιοχές υπάρχουν αρκετά παλαιά είδη, κάτι το οποίο υποδηλώνει ότι στους Τροπικούς οι ρυθμοί εξαφάνισης είναι χαμηλότεροι απ΄ ό,τι στις εύκρατες περιοχές. Οι Τροπικοί λοιπόν αποτελούν επίσης ένα μουσείο της βιοποικιλότητας. Οι ερευνητές καταλήγουν στο συμπέρασμα ότι οι διαπιστώσεις τους έρχονται να στηρίξουν τη θεωρία της «εξόδου από τους Τροπικούς» ως ερμηνεία της μείωσης της ποικιλότητας προς τους Πόλους.
Από τότε άλλοι ερευνητές έχουν βρει ακόμη περισσότερα στοιχεία που δείχνουν ότι οι Τροπικοί αποτελούν τόσο κοιτίδα όσο και μουσείο της βιοποικιλότητας. Η ιδέα ωστόσο δεν υποστηρίζεται από όλες τις έρευνες. Πέρυσι τον Οκτώβριο ο Μάρτιν Μπούζας του Ιδρύματος Σμιθσόνιαν της Ουάσιγκτον και ο Στίβεν Κάλβερ του Πανεπιστημίου της Ανατολικής Καρολίνας δημοσίευσαν μια μελέτη για τα 250 είδη τρηματοφόρων (μονοκύτταροι οργανισμοί του βυθού) που ζουν στις ακτές του Ατλαντικού της Βόρειας Αμερικής. Διαπίστωσαν ότι όχι μόνο τα είδη από τις τροπικές και τις εύκρατες περιοχές ήταν ισάριθμα, αλλά και ότι τα τρία τέταρτα αυτών που εξελίχθηκαν σε υψηλότερα γεωγραφικά πλάτη απαντώνται σήμερα επίσης στους Τροπικούς. Ο κ. Τζαμπλόνσκι βρίσκει τα αποτελέσματα πολύ ενδιαφέροντα, αλλά τονίζει ότι στην Καραϊβική συντελέστηκε πριν από δύο με τρία εκατομμύρια χρόνια μια μεγάλη εξαφάνιση, η οποία μπορεί να ευθύνεται για τα ευρήματα του κ. Μπούζας.
MΕΡΙΚΟΙ ΤΟ ΠΡΟΤΙΜΟΥΝ ΚΑΥΤΟ
Αν οι Τροπικοί αποτελούν πράγματι τον «κινητήρα» της βιοποικιλότητας και σε αυτούς εξελίσσονται πολύ περισσότερα είδη από οπουδήποτε αλλού,γιατί συμβαίνει αυτό; Ο Σέιν Ράιτ του Πανεπιστημίου του Οκλαντ στη Νέα Ζηλανδία έχει να προτείνει μια ερμηνεία.Συνέκρινε τα γονίδια 45 διαδεδομένων τροπικών φυτών με τα γονίδια φυτών από ψυχρότερες περιοχές και διαπίστωσε ότι τα τροπικά είδη παρουσίαζαν υπερδιπλάσιο ρυθμό μοριακής εξέλιξης.Οι υψηλότερες θερμοκρασίες ενδέχεται να αυξάνουν τους μεταβολικούς ρυθμούς και τους ρυθμούς αντιγραφής του DΝΑ,υποστηρίζει ο κ.Ράιτ.Αυτό, τονίζει,οδηγεί σε αύξηση του ρυθμού των μεταλλάξεων,η οποία,μέσω της φυσικής επιλογής,οδηγεί στον πολλαπλασιασμό των νέων ειδών.
Δεν συμφωνούν ωστόσο όλοι με αυτή την ιδέα.«Δεν νομίζω ότι οι ρυθμοί αντιγραφής του DΝΑ ενισχύουν τη δημιουργία νέων ειδών» λέει ο Στιούαρτ Πιμ του αμερικανικού Πανεπιστημίου Ντιουκ. «Αν ήταν μόνο η θερμοκρασία, τότε οι έρημοι θα είχαν περισσότερα είδη»υποστηρίζει,επισημαίνοντας παράλληλα ότι η θαλάσσια βιοποικιλότητα διαφέρει σημαντικά από περιοχή σε περιοχή του Ισημερινού.
Παρ΄ όλα αυτά οι πιο υψηλές θερμοκρασίες ίσως είναι σημαντικές για τη διατήρηση της βιοποικιλότητας καθώς παρέχουν άφθονη ενέργεια για την τροφοδότηση των πολυπληθών οικοσυστημάτων.Αυτό φαίνεται να συμβαίνει στο Εθνικό Πάρκο Γιασούνι.Είναι διαρκώς θερμό,με μέση μηνιαία θερμοκρασία 24-27 βαθμούς Κελσίου,η οποία τη νύχτα δεν πέφτει ποτέ κάτω από τους 10 βαθμούς, κάτι το οποίο θα μπορούσε να βλάψει τα τρυφερά φυτά.Το σταθερό κλίμα σημαίνει ότι καρποί και άνθη είναι μονίμως διαθέσιμα, προσφέροντας άφθονη τροφή για τα ζώα.Εκτός από άφθονη λιακάδα,το Γιασούνι διαθέτει επίσης σε αφθονία το άλλο υλικό της ζωής, το νερό,με υψηλότερες βροχοπτώσεις από τον μέσο όρο της Αμαζονίας.«Απ΄ ό,τι μπορούμε να κρίνουμε, μία από τις κινητήριες δυνάμεις της εκπληκτικής βιοποικιλότητας του Γιασούνι είναι το γεγονός ότι είναι πάντοτε ζεστό και υγρό»λέει ο κ.Φάινερ.
Ο κ.Τζαμπλόνσκι συμφωνεί ότι αυτές οι συνθήκες μπορούν να εξηγήσουν σε έναν βαθμό την υψηλή βιοποικιλότητα των Τροπικών. «Η τροφοδότηση με ενέργεια- ίσως όχι η μέση ετήσια τιμή της αλλά κάποιος συνδυασμός ετήσιου μέσου όρου και εποχικών διακυμάνσεων- είναι πολύ πιθανό να αποτελεί σημαντικό παράγοντα» λέει.Επίσης,στους ωκεανούς η ομάδα του κ.Τζαμπλόνσκι έχει εντοπίσει μια πολύ ισχυρή σχέση ανάμεσα στην ποσότητα ηλιακής ενέργειας που φθάνει σε μια περιοχή του νερού και στον αριθμό των ειδών που βρίσκονται εκεί.Επιπλέον,τα σταθερά επίπεδα ηλιακού φωτός ενδέχεται να σημαίνουν σταθερά επίπεδα θρεπτικών συστατικών στον ωκεανό, αν και,όπως τονίζει,χρειάζονται περαιτέρω έρευνες για την καλύτερη κατανόηση της επίδρασης που μπορεί να έχει αυτό το στοιχείο στη βιοποικιλότητα.
Η διαπίστωση ότι η βιοποικιλότητα σχετίζεται με τη θερμοκρασία και τη διαθεσιμότητα θρεπτικών συστατικών είναι μόνο η αρχή.Οι μηχανισμοί μέσω των οποίων τέτοιου είδους παράγοντες θα μπορούσαν να επηρεάζουν την παγκόσμια κλίμακα βιοποικιλότητας είναι ακόμη ανοιχτοί προς συζήτηση.Η λύση αυτού του αινίγματος αποτελεί μια τεράστια πρόκληση,η οποία θα απαιτήσει την ανάλυση απίστευτου όγκου δεδομένων που αφορούν το περιβάλλον και τη βιοποικιλότητα.Η πρόοδος της ισχύος των υπολογιστών καθιστά κάτι τέτοιο όλο και περισσότερο δυνατό, λέει ο κ.Τζαμπλόνσκι,αλλά προειδοποιεί ότι η ερμηνεία της παγκόσμιας βιοποικιλότητας ενδέχεται να μην έχει μόνο μία και απλή λύση. «Ισως κάποτε, κοιτάζοντας προς τα πίσω, δούμε ότι το μεγαλύτερο βήμα μας προς τα εμπρός ήταν η συνειδητοποίηση ότι διαφορετικές ομάδες οργανισμών σχημάτισαν τις κλίμακες βιοποικιλότητάς τους σε διαφορετικά γεωγραφικά πλάτη, με διαφορετικούς μηχανισμούς και διαφορετικά χρονοδιαγράμματα» λέει.
Εν τω μεταξύ οι γνώσεις που ήδη έχουμε μπορεί να χρησιμεύσουν για να καθοδηγήσουν τις προσπάθειές μας για τη διατήρηση των ειδών.
«Οι Τροπικοί δεν αποτελούν απλώς τη μεγαλύτερη δεξαμενή βιοποικιλότητας,είναι επίσης ο κινητήρας της βιοποικιλότητας- το σταυροδρόμι όπου γίνονται οι μεγάλες προσαρμογές και σχηματίζονται οι νέες γενεαλογίες»λέει ο κ.Τζαμπλόνσκι. «Η διατήρηση των Τροπικών είναι θεμελιώδους σημασίας.Αν αυτός ο κινητήρας υποστεί ανεπανόρθωτη βλάβη,δεν θα έχουμε μόνο στάση της διαφοροποίησης των ειδών στους Τροπικούς,αλλά θα στερέψει η πηγή της βιοποικιλότητας σε όλα τα γεωγραφικά πλάτη.Το ζήτημα είναι πλανητικής κλίμακας».
© 2010 Νew Scientist Μagazine, Reed Βusiness Ιnformation Ltd.
