Το εξώφυλλο του γερμανικού περιοδικού «Focus» με την Αφροδίτη της Μήλου σε προσβλητική χειρονομία δεν ήταν ούτε το μόνο ούτε το πρώτο, γιατί και παλαιότερα είχαμε ανάλογα προκλητικά εξώφυλλα. Κάποιοι ίσως θα θυμούνται το εξώφυλλο του αγγλικού περιοδικού «Spectator» (15 Αυγούστου 1992) που παρουσίαζε τον Παρθενώνα ως στρατόπεδο συγκέντρωσης. Καλώς ή κακώς σήμερα όλα είναι εικόνα, συμβολισμοί και branding και ως εκ τούτου ανεξάρτητα από τι κάνουν τα ξένα ΜΜΕ θα πρέπει να δούμε τι κάνουμε και εμείς για την εικόνα μας. Η εικόνα μιας χώρας διαμορφώνεται αφενός από στερεότυπες εικόνες, που βασίζονται σε μνημεία, αναγνωρίσιμα σύμβολα ή αναγνώσματα, και αφετέρου από την εικόνα της καθημερινότητας που προκύπτει με ιζηματογένεση από εντυπώσεις, εμπειρίες και περιστατικά.
Την πρώτη εικόνα, τη μεταφορική και συμβολική, φτιάχνουν και συντηρούν κυρίως οι ξένοι και προβάλλουν οι εγχώριοι. Η Ελλάδα, λόγω της αρχαιότητας, διαθέτει μια ανθεκτική και εύκολα αναγνωρίσιμη στερεότυπη εικόνα, δύσκολα όμως μπορεί να την αλλάξει καθώς βασίζεται σε ριζωμένες ιδεοληψίες και παγιωμένα με τον καιρό σύμβολα.
Την εικόνα όμως της καθημερινότητας τη χτίζει ένας λαός μετωνυμικά με μικρά λιθαράκια και μπορεί να την αλλάξει ευκολότερα. Είναι ένα μωσαϊκό από καθημερινά στιγμιότυπα και εφήμερες εμπειρίες που βιώνουν ή εισπράττουν οι ξένοι επισκέπτες και με αυτές σχηματίζουν ή ανασχηματίζουν τις εντυπώσεις τους για μια χώρα. Οι Ελληνες δεν έδωσαν ούτε δίνουν ιδιαίτερη σημασία στην εικόνα της καθημερινότητας, γιατί το φαίνεσθαι εκλαμβάνεται ως ατομική επιδίωξη παρά ως συλλογική δημόσια εικόνα από την οποία εξαρτάται η φήμη της χώρας, η πορεία του τουρισμού, η προσέλκυση επενδυτών κτλ.
Περήφανα και παραπλανητικά (γιατί πρόκειται για τον αρχαιοελληνικό και όχι τον σύγχρονο) προβάλλεται ο ελληνικός πολιτισμός ως η βαριά μας βιομηχανία και παραβλέπεται το γεγονός ότι οι ελληνικές πρεσβείες στο εξωτερικό λαμβάνουν αμέτρητα παράπονα για την κακομεταχείριση των ζώων στην Ελλάδα ενώ οι τουρίστες εμποδίζονται να συνεχίσουν τις κρουαζέριες τους. Ορισμένοι διεκδικούν για την Ελλάδα τον τίτλο της πιο πλούσιας σε φυσικά κάλλη χώρας- λες και υπάρχει κάποιος παγκόσμια αποδεκτός κανόνας φυσικής ομορφιάς ή άλλες χώρες δεν διαθέτουν ομορφιές- και προσπερνούμε τις αιτιάσεις ότι τα δάση της χώρας δεν μπορούν να προστατευθούν από τις φωτιές.
Αρκετά ξένα πανεπιστήμια και ιδρύματα αλλάζουν συχνά τα λογότυπά τους για να προβάλουν μια πιο φρέσκια εικόνα, μια αίσθηση ανανέωσης, ενώ τα αντίστοιχα ελληνικά δεν φροντίζουν καν να ανανεώνουν ή να κάνουν πιο ελκυστικές τις ιστοσελίδες τους. Πολλοί θα πουν ότι όλα αυτά είναι υφολογική προσποίηση και απουσιάζει η ουσία. Και όμως η αλλαγή εικόνας προδίδει διάθεση ανανέωσης, αυτοκριτικής και αναστοχασμού. Οπως και να το κάνουμε, ζούμε σε μια εποχή που όλα είναι εικόνα.
Εχοντας υπερβολική εμπιστοσύνη στην εικόνα μας, δεν πιστεύουμε ότι αυτή επηρεάζεται, κατασκευάζεται ή αλλάζει. Συντηρούμε ένα απολίθωμα και όχι μια ζωντανή εικόνα, χωρίς να κάνουμε τον κόπο να δοκιμάσουμε τις αντοχές της. Κολακευόμαστε με τον μύθο του αμετάφραστου «φιλότιμου», που επανέλαβε πρόσφατα ο Ομπάμα, και νομίζουμε ότι οι μύθος της φιλοξενίας και της ανοιχτόκαρδης χώρας θα διαρκεί εσαεί. Δυστυχώς η εικόνα που προβάλλεται είναι είτε τυποποιημένα αρχαιοελληνική («Ζήσε το μύθο σου στην Ελλάδα»), παρωχημένα ανδροκεντρική (Ζορμπάς) ή επιπόλαια κοσμοπολίτικη (Μύκονος). Πρόκειται για πλασματικές εικόνες από τη δεκαετία του 1960 που δεν ανταποκρίνονται στην καθημερινή πραγματικότητα ή στις σύγχρονες απαιτήσεις.
Ατυχώς στην περίπτωση της Ελλάδας και οι δύο εικόνες (η στερεότυπη εξωτερική και η καθημερινή εσωτερική) πάσχουν. Η πρώτη είναι μάλλον ξεπερασμένη αλλά ισχυρή, με τον αρχαιοελληνικό συμβολισμό να χρησιμοποιείται με αρνητικές συνδηλώσεις, ενώ η δεύτερη αδυνατεί να ανατροφοδοτήσει αναζωογονητικά την πρώτη. Η τάση πολλών να βλέπουν παντού ανθελληνικές προθέσεις, μας εμποδίζει να σκύψουμε στην εσωτερική εικόνα της καθημερινότητας και να τη φιλοτεχνήσουμε εκ νέου, ώστε εξ αντανακλάσεως να ανακαινισθεί κάπως και η εξωτερική. Το παράδοξο στην ελληνική περίπτωση έγκειται στο ότι, ενώ μας ενδιαφέρει η γνώμη των ξένων και η εικόνα που έχουν για μας, φροντίζουμε ελάχιστα την εικόνα μας. Αν θέλουμε να αλλάξουμε το πεπαλαιωμένο στερεότυπο πορτρέτο της χώρας, θα πρέπει να επενδύσουμε στη βελτίωση της εικόνας της καθημερινότητας για να αποφύγουμε στο μέλλον την εντύπωση μιας αργόσχολης κοινωνίας που ζει εις βάρος των άλλων και την οποία προέβαλε η γερμανική εφημερίδα «Βild» στην ανοιχτή επιστολή της στον έλληνα πρωθυπουργό. Τελικά μεγαλύτερη ζημιά στην εικόνα της Ελλάδας προκάλεσε η εδραιωμένη πια αίσθηση ότι η χώρα έδινε ψευδή στοιχεία παρά η παραλίγο χρεοκοπία της.
Ο κ. Δημήτρης Τζιόβας είναι καθηγητής Νεοελληνικών Σπουδών στο Πανεπιστήμιο του Βirmingham στην Αγγλία.
