Η κυρίαρχη ερμηνεία στη μεταπολεμική και μεταπολιτευτική δημόσια ιστορία για τις καταδίκες των ηρώων της Επανάστασης περιγράφει τους καπεταναίους του 1821 ως εκπροσώπους των φτωχών αγροτικών και λαϊκών στρωμάτων και ευρύτερα ενός μεγάλου εθνικολαϊκού κινήματος, τους οποίους διώκει αδίκως η ξενόδουλη, ιδιοτελής, αστοτσιφλικάδικη ολιγαρχία που κυριάρχησε στον τόπο με μηχανορραφίες και με την υποστήριξη των ξένων δυνάμεων. Αυτό το σχήμα, αριστερής έμπνευσης αλλά πολύ ευρύτερης αποδοχής, εξυπηρετούσε τις ιδεολογικές ανάγκες των πολιτικών συγκρούσεων της μεταπολεμικής κοινωνίας αλλά δεν επιβεβαιώνεται από την ανάλυση των τεκμηρίων και είναι πλέον ξεπερασμένο. Οι γνωστοί καπεταναίοι στις περισσότερες περιπτώσεις και κυρίως στη μετεπαναστατική Ελλάδα συνιστούσαν κομμάτι των κοινωνικών ελίτ και όχι λαϊκούς αγωνιστές. Εξάλλου το 1825 μαζί με τον Κολοκοτρώνη φυλακίστηκαν οι Δεληγιανναίοι, οι Νοταραίοι, ο Σισίνης και άλλοι ισχυροί κοτζαμπάσηδες.
Πολύ περισσότερο δεν ανταποκρίνεται στα πράγματα το στερεότυπο μιας Ελλάδας που τρώει τα παιδιά της, που παράγει ήρωες και έπειτα τους αποκαθηλώνει. Ο Καραϊσκάκης έγινε ήρωας το 1826-27, πολύ μετά την καταδίκη του· ως το 1826 η συνεισφορά του στον αγώνα ήταν ελάχιστη. Η μυθοποίηση του Μακρυγιάννη ανάγεται χρονικά στη μεταπολεμική περίοδο· ως τότε εθεωρείτο ένας χαμηλής κλίμακας οπλαρχηγός και ήταν σχεδόν άγνωστος στο ευρύ κοινό. Οι σύγχρονες επιστημονικές προσεγγίσεις εντάσσουν τις καταδίκες των αγωνιστών στο πλαίσιο της αντίδρασης κατεστημένων κοινωνικών ελίτ και παραδοσιακών αντιλήψεων (φορείς των οποίων είναι και οι εν λόγω οπλαρχηγοί) απέναντι στην εγκαθίδρυση νεωτερικών, φιλελεύθερων, συγκεντρωτικού τύπου, ευρωπαϊκών θεσμών που απειλούν την ισχύ τους. Ακόμη και όταν τα στοιχεία των δικογραφιών δεν φαίνεται να ανταποκρίνονται στα πραγματικά περιστατικά, οι εκπρόσωποι των νεωτερικών ιδεών προσλαμβάνουν τη δράση των καταδικασθέντων ως προσπάθεια εναντίωσης στον πολιτικό εκσυγχρονισμό, πρόσληψη που βαραίνει στην καταδίκη τους.
Ο κ. Παναγιώτης Στάθης είναι ιστορικός. Διδάσκει στο Πανεπιστήμιο Κρήτης.
