Στα βιβλία που άλλαξαν τον κόσμο και παρουσιάζει «Το Βήμα», μια ξεχωριστή θέση κατέχει το έργο του ανατροπέα των αντιλήψεων για τον ψυχισμό.
Με τον Φρόιντ ολοκληρώνεται η διαδικασία απομυθοποίησης της νεωτερικής φιλοσοφίας και επιστημονικής σκέψης. Μια διαδικασία που ξεκίνησε ο Κοπέρνικος ανατρέποντας τη γεωκεντρική θεώρηση του κόσμου, συνεχίστηκε με τον Δαρβίνο, ο οποίος κατέλυσε την ανθρωποκεντρική και θεοκεντρική θεώρηση του έμβιου κόσμου, και ολοκληρώθηκε με τον Φρόιντ, με τον οποίο κλονίζεται η δεσπόζουσα αυτονομία της ανθρώπινης συνείδησης. Δεν είναι η ελεγχόμενη συνείδηση αλλά το ασυνείδητο που κατέχει την κεντρική και ορίζουσα θέση στον ψυχισμό. Ετσι οι εξιδανικευτικές θεωρήσεις του ανθρώπου δέχονται ένα τελικό ναρκισσιστικό πλήγμα. Μιλώντας για την ετερότητα μέσα μας, για τις διχοτομήσεις και διαψεύσεις, τους καταναγκασμούς της επανάληψης που μας εξουσιάζουν, την αέναη μέσα μας διαμάχη του Ερωτα και του Θανάτου, μας έκανε να κοιτάξουμε τον εαυτό μας όπως κανένας άλλος πριν από αυτόν.
Ουδείς δέχεται όμως άκοπα να παραιτηθεί των αυταπατών του. Οι φανταστικές αλήθειες, όπως μας θυμίζει ο ποιητής, φθείρονται πιο δύσκολα. Δεν είναι λοιπόν τυχαίο ότι, όπως και με τον Δαρβίνο, οι αντιδράσεις ήσαν λυσσαλέες. «Πορνογραφία», «υπόθεση της αστυνομίας», «επιστημονικό παραμύθι» είναι ορισμένοι μόνο από τους χαρακτηρισμούς που αφειδώς εκτοξεύθηκαν.
Ωστόσο, 70 χρόνια μετά τον θάνατο του ιδρυτή της, η ψυχανάλυση, η πληρέστερη ιστορικά θεωρία για τον ψυχισμό, εξακολουθεί να παράγει νέους θεωρητικούς και κλινικούς προβληματισμούς, να εμπνέει την παραγωγή σκέψης σε άλλα γνωστικά πεδία, όπως ανθρωπολογία, κοινωνιολογία, νευροεπιστήμες, αισθητική και λογοτεχνία. Και ταυτόχρονα να γίνεται αντικείμενο έντονης ιδεολογικής διαμάχης και επιστημολογικής αμφισβήτησης. Ολα δείχνουν ότι η ενεργός απουσία του Φρόιντ σημαδεύει και τον νέο αιώνα που διανύουμε.
Ως ψυχολόγος και αναγνώστρια των κειμένων του Φρόιντ στον πρόλογο του βιβλίου επιχειρώ μια συνοπτική παρουσίαση του έργου και της σημασίας του. Η Εισαγωγή στην ψυχανάλυση, ένα από τα πιο διαβασμένα έργα του Φρόιντ, περιέχει τις παραδόσεις του στη διάρκεια των ετών 1915-16 και 1916-17 στο Πανεπιστήμιο της Βιέννης, όπου τον Σεπτέμβριο του 1885 είχε διορισθεί privatdozent (υφηγητής) στο Τμήμα της Νευροπαθολογίας.
Απευθυνόμενος σε ένα μη ειδικό ακροατήριο ο Φρόιντ στοχεύει να μυήσει το κοινό του στην ως την εποχή εκείνη εξέλιξη της θεωρίας και της σκέψης του.
Αν η ψυχανάλυση παραμένει η πιο γνωστή άγνωστη θεωρία, αν έχει κακοποιηθεί μέσα από άστοχες δαιμονοποιήσεις και εξίσου άστοχες λατρευτικές εξωραΐσεις, αν έννοιες όπως σύμπλεγμα, οιδιπόδειο και λίμπιντο έχουν αβασάνιστα εισβάλει στον καθημερινό λόγο, τότε το βιβλίο αυτό αποτελεί σημαντική συμβολή γύρω από το τι είναι και τι δεν είναι η ψυχανάλυση.
Χωρισμένο σε τρεις ενότητες, ξεκινά από καθημερινά θέματα (παραδρομές της γλώσσας, όνειρα) για να περάσει σταδιακά στην ανάλυση βασικών τομέων της ψυχαναλυτικής θεωρίας, όπως νευρώσεις, σεξουαλικότητα, θεωρία της λίμπιντο και ναρκισσισμός. Παρ΄ ότι την εποχή αυτή δεν έχει ακόμη επεξεργαστεί ο Φρόιντ την πιο τολμηρή και αμφισβητούμενη θεωρία του για την ενόρμηση του θανάτου, εμφανής είναι η ανατροπή στέρεα εμπεδωμένων παραδοχών για τον ψυχισμό. Οπως π.χ. ο ρόλος της σεξουαλικότητας ως δομικού στοιχείου της προσωπικότητας ή οι αντιλήψεις περί παιδικής αθωότητας.
Ο αναγνώστης αντιλαμβάνεται ότι τα νευρωτικά συμπτώματα, όπως τα λάθη και τα όνειρα, έχουν ένα δικό τους νόημα, συνυφασμένο με την ιστορία και τη ζωή του υποκειμένου. Το μέχρι πρότινος στερούμενο νοήματος, ακατάληπτο, νευρωτικό σύμπτωμα αποκτά νόημα και σημασία ανοίγοντας έτσι τον δρόμο σε μια ξεχωριστή θεραπευτική προσέγγιση. Κλονίζεται έτσι η ισχύς των θεραπευτικών παραδοσιακών ψυχιατρικών σχημάτων μέσω των οποίων οι γιατροί της εποχής αντιμετώπιζαν (και εν μέρει συνεχίζουν και σήμερα να κάνουν) τα συμπτώματα ως νοσηρά απόβλητα της ψυχικής λειτουργίας. Η νέα αυτή πρόσληψη του ασθενούς όχι ως αντικειμένου αλλά ως υποκειμένου της οδύνης και των συμπτωμάτων του, η ανάδειξή του σε κεντρικό πρόσωπο στο απελευθερωτικό θεραπευτικό εγχείρημα, αποτυπώνει, νομίζω, το νέο ήθος που κομίζει η ψυχανάλυση. Ολοκληρώνοντας την ανάγνωση του βιβλίου έρχεσαι αντιμέτωπος με μια σημαίνουσα φροϋδική αλήθεια. Η επίγνωση της ελλειμματικότητάς μας, η οικειοποίηση από το ίδιο το άτομο των ψυχικών του κινήσεων προσφέρει εν τέλει και τη δυνατότητα ανάκτησης της συνεχώς επαπειλούμενης ελευθερίας μας.
Και τώρα τι; Ως παιδί του Διαφωτισμού ο Φρόιντ, πιστεύοντας στη δύναμη του ορθού λόγου, ευχήθηκε «εκεί που είναι το Αυτό να έλθει γινόμενο το Εγώ». Ισως ειρωνικά, όμως, η εποχή μας εξελίσσεται προς έναν νέο Μεσαίωνα. Μίσος για το ανοίκειο και το διαφορετικό, αναβιώσεις της μαγικής σκέψης, απενοχοποιημένες ζωές ατόμων, ομάδων και κοινωνιών εντός του πολέμου και της καταστροφής, αγκίστρωση σε ατομικά ή συλλογικά σενάρια παντοδυναμίας, τι αλήθεια μένει από τις παρακαταθήκες του μεγάλου καταστροφέα κάθε αυταπάτης;
Σε μια εποχή όπου η ικανότητα του αγαπάν και του εργάζεσθαι υπονομεύεται και η ψυχική υγεία γίνεται ένα δύσκολο για τον καθένα στοίχημα, σε μια εποχή που ευνοεί τις επιθέσεις εναντίον του σκέπτεσθαι και του ονειρεύεσθαι, η ψυχανάλυση θα παραμένει ένα σύνολο γνώσεων και πρακτικών που υπερασπίζεται ίσως το πιο σημαντικό για τον άνθρωπο στοιχείο: την ικανότητα να σκέπτεται και να αγαπά. Η ενεργοποίηση αυτής της ικανότητας μαζί με την παραγωγή νοήματος αποτελεί ένα οιονεί αντίδοτο στις αποδιοργανωτικές τάσεις του θανάτου.
Η κυρία Φωτεινή Τσαλίκογλου είναι καθηγήτρια Ψυχολογίας στο Πάντειο Πανεπιστήμιο. Από τις εκδόσεις Καστανιώτη κυκλοφορεί σε επανέκδοση το βιβλίο της «Εγώ, η Μάρθα Φρόιντ».
