Αναβάλλεται για μία εβδομάδα η συνέχεια της προκλητικής συζήτησης για την προβληματική σχέση φράσης και μετάφρασης, στόχος της οποίας είναι να υποδειχθεί ότι σε κρίσιμα πεδία πολιτισμού και πολιτικής (ποίηση, θέατρο, κομματικός λόγος) υπάρχει περίσσευμα ηγεμονικού φραστικού λόγου και έλλειμμα κριτικού μεταφραστικού λόγου. Ο λόγος της σημερινής αναβολής οφείλεται στην προαναγγελία μιας εμπνευσμένης θεατρικής δοκιμής, βασισμένης στην οδυσσειακή «Κυκλώπεια», που, υπό τον τίτλο ΟDC performance, συμμετέχει στα φετινά «Αισχύλεια Ελευσίνας» (5 Σεπτεμβρίου), αφού προηγουμένως δοκιμάστηκε με εντυπωσιακή επιτυχία στους Δελφούς και αλλού. Συστατικά της στοιχεία σημειώνονται στο τέλος του μονοτονικού. Προς το παρόν σχολιάζεται το διαβόητο αυτό επεισόδιο της Οδύσσειας, με αφορμή και την προσωπική μεταφραστική μου δοκιμασία.
Η «Κυκλώπεια» (η αναμέτρηση δηλαδή του Οδυσσέα με τον κύκλωπα Πολύφημο, γιο του Ποσειδώνα) έχει βαρύνουσα, συντακτική και παραδειγματική, σημασία τόσο για τους «Απολόγους» του ήρωα, που καλύπτουν τέσσερις ολόκληρες ραψωδίες (ι-μ), όσο και για το σύνολο της Οδύσσειας. Τούτο σημαίνει ότι οποιαδήποτε ερμηνεία της (προφορική ή γραπτή, πρωτότυπη ή μεταφραστική, φιλολογική ή παραστατική) οφείλει να αναδείξει τον σύνθετο τύπο της και την αμφίσημη λειτουργία της. Υπό τον όρο ότι δεν θα αγνοήσει τον αφηγηματικό της οίστρο και την παρεπόμενη ακροαματική τέρψη.
Σε ό,τι αφορά την τριαδική σύνταξη των Απολόγων, η «Κυκλώπεια» αποτελεί ένα είδος παραδειγματικής μήτρας. Συστήνει το διεξοδικό σε έκταση και κρίσιμο σε ένταση τρίτο επεισόδιο κάθε τριάδας. Στο ιδρυτικό δηλαδή τρίπτυχο «Κίκονες- Λωτοφάγοι- Κύκλωπες» αντιστοιχούν τα επόμενα δύο τρίπτυχα: «Αίολος- Λαιστρυγόνες- Κίρκη» και «Σειρήνες- Σκύλλα, Χάρυβδις- Θρινακία». Ενώ ανάμεσα στο δεύτερο και στο τρίτο τρίπτυχο ανοίγεται ως κάθετη τομή η «Νέκυια», αποκαλύπτοντας τον βυθό του έπους.
Ως προς το σύνολο εξάλλου της Οδύσσειας η «Κυκλώπεια» λειτουργεί σαν αποφασιστικός καταλύτης του εξωτερικού νόστου του Οδυσσέα: η εννιάχρονη καθυστέρηση του οποίου οφείλεται στον ανυποχώρητο θυμό του Ποσειδώνα, ως αποφασισμένη εκδίκηση του θεού για την τύφλωση του γιου του από τον παράτολμο ήρωα. Αυτή εξάλλου η «υβριστική» συμπεριφορά του Οδυσσέα συνεπάγεται την προαπόφαση του Δία στο τέλος της ένατης ραψωδίας να αφανιστούν τελικώς όλοι οι εταίροι του ήρωα.
Γενικότερα: η «Κυκλώπεια» φαίνεται να διαιρεί τους «Απολόγους» στην πρώιμα επιθετική και στην όψιμα αμυντική συμπεριφορά του περιπλανωμένου Οδυσσέα. Καθοριστική σημασία αποκτούν έτσι ο τόπος και ο τρόπος της «Κυκλώπειας»: βρισκόμαστε σε μιαν αφιλόξενη μάλλον ακτή, στην οποία δεν έχει εισβάλει ακόμη ο ανθρωπομορφικός πολιτισμός, μ΄ όλα τα καλά του και τα κακά του. Αυτός ο προπολιτισμικός, φυσιοκρατικός τρόπος (στον οποίο δεν έχει εισχωρήσει η διχοτομία ανάμεσα στο καλό και στο κακό, στην αγριότητα και στην τρυφερότητα, στην αυτοσυντήρηση και στον αλτρουισμό) ερεθίζει την πολιτισμένη περιέργεια του Οδυσσέα, που εδώ φτάνει σε προκλητική υπερβολή: ενώ οι εταίροι συμβουλεύουν τον αρχηγό τους να αποχωρήσουν από τη σπηλιά του Πολύφημου, όσο ακόμη εκείνος λείπει, παίρνοντας μόνο τυριά και άλλα φαγώσιμα, εκείνος επιμένει και παραμένει, πληρώνοντας έτσι το τίμημα, που είναι βαρύτερο για εκείνους παρά για τον ίδιο. Δεν πρόκειται για τραγωδία αλλά μάλλον για μεικτό επεισόδιο, στο μεταίχμιο σοβαρότητας και ειρωνείας. Και δεν είναι τυχαίο το γεγονός ότι ο Ευριπίδης μετέγραψε την οδυσσειακή «Κυκλώπεια» στον σατυρικό του Κύκλωπα.
Το εκρηκτικό αυτό επικό μείγμα, που προκαλεί συνάμα φρίκη και ιλαρότητα, αποτροπιασμό και συμπάθεια, βρίσκει στη συγκεκριμένη performance εύστοχη σκηνική μετάλλαξη: η ευρηματική σκηνοθεσία της Ελλης Παπακωνσταντίνου, ο αφηγηματικός οίστρος της Αγλαΐας Παππά, η μουσική ευφορία του Τηλέμαχου Μούσα, το εξωτικό μουσικό πριόνι του Νίκου Γιούσεφ, η εκφραστική κιθάρα και το τραγούδι του Αlejandro Chiacon υπηρετούν μια εταιρική παράσταση με κέφι και ήθος. Εμπειρία θεατρική, που προσωπικά την έζησα πριν από δύο μήνες στον κήπο με τους ροδώνες του Ευρωπαϊκού Κέντρου Δελφών, και τη συστήνω σήμερα εκθύμως. Προσθέτω μία φράση μόνο από το συστατικό κείμενο των συντελεστών:
«Η Οδύσσεια αποτελεί ίσως ένα από τα λίγα κείμενα της παγκόσμιας παραγωγής, όπου ο ποιητικός λόγος δεν λειτουργεί ως αυτόνομο σώμα, αλλά υπάρχει μέσα από τη συνύπαρξη και τη συνύφανσή του με τη μουσική.» Συμφωνώ και προσυπογράφω.
