Γενναιόδωρες και εξαιρετικά ωφέλιμες οι πρόσφατες προσφορές των εκδόσεων Gutenberg και της θυγατρικής έκδοσης «Τυπωθήτω». Οπου εξέχουν: Ο ζοφερός οίκος του Κάρολου Ντίκενς σε δύο τόμους (Μετάφραση, Εισαγωγή και Σημειώσεις της Κλαίρης Παπαμιχαήλ)· Το Διήγημα στην ελληνική και στις ξένες λογοτεχνίες:θεωρία-γραφή-πρόσληψη (Επιμέλεια και Εισαγωγή της Ελένης Πολίτου-Μαρμαρινού και της Σοφίας Ντενίση)· τα Σώματα που άλλαξαν τη θωριά τους:Διαδρομές στις «Μεταμορφώσεις» του Οβιδίου (του Θεόδωρου Δ. Παπαγγελή)· οι ΑσκήσειςΑυτογνωσίας (του Χρίστου Ρουμελιωτάκη). Τα δύο πρώτα, ογκώδη πονήματα περιμένουν τις διακοπές του Αυγούστου, για να διαβαστούν- προς το παρόν ψαύονται με κρυφή απόλαυση. Τα δύο επόμενα διαβάστηκαν απαρχής μέχρι τέλους και, τόσο διαφορετικά μεταξύ τους, προκάλεσαν, και τα δύο, ενδιαφέρον και συγκίνηση.
Η επιγραφή του μονοτονικού προειδοποιεί για την ιδιαίτερη επιμονή στο μεταφραστικό και δοκιμιακό κατόρθωμα του Παπαγγελή· επιμονή που είναι αυτονόητη για όσους τουλάχιστον συμμερίζονται την προσωπική μου αγωνία στη μετάφραση της Ιλιάδας. Βάσει της αναγνωστικής προτεραιότητας προηγείται σύντομο σχόλιο για τις Ασκήσεις Αυτογνωσίας του Ρουμελιωτάκη.
Ο τίτλος του βιβλίου αρμόζει εντελώς στο ήθος και στο ύφος του βιβλίου, τόσο σε υποκειμενική όσο και σε αντικειμενική κλίμακα. Πρόκειται για ασκητική αναγωγή της γνώσης σε αυτογνωσία, την οποία ο Ρουμελιωτάκης προτείνει ως μέθοδο έντιμης αναγνώρισης κατοχικών και μεταπολεμικών μας προσώπων και πραγμάτων, συναιρώντας τη συλλογική με την ατομική δοκιμασία, την ποιητική με την πολιτική ηθική. Οι επίτιτλοι και οι υπότιτλοι των δέκα δοκιμίων αποτελούν δείχτες και απόδειξη αυτής της αρχής: Αποκρυπτογράφηση του μηνύματος μιας εποχής·Δωσιλογισμός:μια από τις σκοτεινότερες σελίδες της ιστορίας μας· Τόποι της αυτογνωσίας μας·Από την Βάρκιζα στον Εμφύλιο·Η Επιθεώρηση Τέχνης:ένα ιστορικό περιοδικό· Ο ήχος της σάλπιγγας · Νίκος Ξανθόπουλος:καταφυγή και παραμυθία για τον φτωχόκοσμο·Τάκης Σινόπουλος: ας πούμε ένα προσκύνημα στη φοβερή ιστορία·Μερικές σκέψεις για την ποίηση του Δημήτρη Δούκαρη · Οι γενέθλιες πόλεις του ποιητή Τάσου Γαλάτη . Με τους όρους αυτούς το πόνημα του Ρουμελιωτάκη δεν είναι μόνο αξιανάγνωστο, αλλά και παραδειγματικό, προτείνοντας πραγματολογική και γραμματολογική αυτογνωσία ως αντίβαρο στη διάχυτη αγνωσία των ημερών μας. Μείζονος σημασίας έργο για τα εγγράμματα και αγράμματα πεπραγμένα του καιρού μας στον χώρο τώρα της ρωμαϊκής λογοτεχνίας αποτελεί η νέα συνεισφορά του Θόδωρου Παπαγγελή. Θεωρώντας την οπισθόφυλλη σύσταση αναντικατάστατη, αντιγράφω τη δεύτερη παράγραφό της, αναβάλλοντας την «εκμετάλλευση» της πρώτης παραγράφου για την άλλη Κυριακή. Ιδού περί τίνος πρόκειται:
«Στο βιβλίο ανθολογούνται και προσφέρονται σε έμμετρη μετάφραση είκοσι από τις πιο διάσημες ιστορίες των Μεταμορφώσεων του Οβιδίου. Η γενική εισαγωγή και τα δοκίμια που μεσολαβούν […] διευκρινίζουν τις ιστορικές και γραμματολογικές προϋποθέσεις των αφηγήσεων, επισημαίνοντας ταυτόχρονα την κατοπινή σταδιοδρομία τους στη λογοτεχνία και στην τέχνη της Δύσης. Ο Οβίδιος των είκοσι αυτών διαδρομών κάνει νεύμα σε “αλαφροΐσκιωτους” αναγνώστες με σοβαρό κέφι».
Ανοίγοντας τα χαρτιά μου, ομολογώ την ένθερμη σχέση μου με τον Θόδωρο Παπαγγελή, ο οποίος υπήρξε και παραμένει πολύτιμος συνάδελφος, συνεργάτης και φίλος· σε μιαν εποχή που οι τρεις αυτές παραδοσιακές αρετές (προπαντός η τρίτη) σπανίζουν ή έχουν κιόλας αντιστραφεί στον αντίθετό τους. Η ομολογία δεν συνεπάγεται, εύλογη έστω, προκατάληψη· αποτελεί μάλλον σήμα πολλαπλής αμοιβαιότητας, που ευνοεί τον γόνιμο διάλογο. Ο οποίος, σε πρώτη δόση, εντοπίζει δύο καίρια γνωρίσματα της προκείμενης δουλειάς. Συνθηματικά ονομάζονται: μετάφραση και παράφραση.
Πρόκειται για συντακτικό και αναγνωστικό ζεύγος (ή ζεύγμα), όπου στον ένα όρο προέχει περισσότερο ο αντικειμενικός συντελεστής, ενώ στον δεύτερο ο υποκειμενικός· διαχρονικός μάλλον ο πρώτος και συγχρονικός ο δεύτερος συντελεστής, φωτίζουν κάθε σημαντικό κείμενο σαν δύο τεμνόμενοι προβολείς. Αυτό ακριβώς συμβαίνει στην προκειμένη περίπτωση, όπου η μετάφραση αναγνωρίζεται αμέσως στον κορμό του βιβλίου, ενώ η παράφραση εμμέσως στα διαμεσολαβητικά δοκίμια. Για την ισότιμή τους ποιότητα, την άλλη Κυριακή.
Προς το παρόν υπογραμμίζεται, συνθηματικά έστω, η φανατική πίστη του Παπαγγελή τόσο στη μετάφραση όσο και στην παράφραση, όταν μάλιστα εφαρμόζονται σε θεμελιακά έργα της παγκόσμιας λογοτεχνίας (αλλόγλωσσα και ομόγλωσσα), ελέγχοντας την αντοχή τους, αποκαλύπτοντας την αξία τους και συμβάλλοντας στην επιβίωσή τους. Θα συνεχίσω.
