Τώρα που η κρίση που ξέσπασε με τη δολοφονία του Αλέξη Γρηγορόπουλου έχει κάπως κοπάσει, γίνεται πιο δυνατή και χρήσιμη μια συνολική/συνθετική εικόνα των αλληλοσυνδεόμενων παραγόντων οι οποίοι οδήγησαν στην κοινωνική έκρηξη που συντάραξε όλους τους έλληνες πολίτες, μικρούς και μεγάλους. Οπως έχει σωστά τονιστεί από πολλούς αναλυτές, δεν μπορεί κανείς να εξηγήσει πλήρως την έκταση των καταστροφών και τη μαζικότητα των κινητοποιήσεων περιορίζοντας την ανάλυση στους άμεσους προφανείς παράγοντες όπως ο τραμπουκισμός του θύτη, η μη προκλητική συμπεριφορά του θύματος, η βαρβαρότητα ενός μέρους των σωμάτων ασφαλείας, η κακή διαχείριση της κρίσης από την κυβέρνηση κτλ. Για μια πλήρη εξήγηση, θα πρέπει κανείς να αναφερθεί και σε μια σειρά από αίτια που γίνονται κατανοητά όταν διευρυνθεί το πλαίσιο ανάλυσης. Θα πρέπει επίσης να αναφερθεί κανείς στον τρόπο που αυτά τα αίτια συνδέονται μεταξύ τους.
? Πολιτική και οικονομική διάσταση
Πολύ συνοπτικά, ξεκινώντας από τον πολιτικό χώρο, ένα σημαντικό αίτιο έχει να κάνει με την αποδιοργάνωση της Αστυνομίας την οποία η ΝΔ προκάλεσε αμέσως μόλις έγινε κυβέρνηση- τοποθετώντας τους ημετέρους σε καίρια πόστα. Πέρα όμως από την πελατειακή νεοδημοκρατική «επανίδρυση» της Αστυνομίας, όλος ο πολιτικός κόσμος έχει ευθύνη για τα συμβάντα- αφού σε όλη την περίοδο της Μεταπολίτευσης καμία κυβέρνηση δεν τόλμησε, για καθαρά ψηφοθηρικούς λόγους, να εξαλείψει την αναρχική βία που εδώ και χρόνια μαστίζει τον τόπο. Ούτε τόλμησε να αλλάξει τον θεσμό του ασύλου ούτως ώστε να πάψει να λειτουργεί ως μέσο όχι προστασίας αλλά κατάργησης των ακαδημαϊκών ελευθεριώνκατάργησης των ελευθεριών από μια χούφτα τραμπούκων που δεν διστάζουν όχι μόνο να καταστρέφουν και να λεηλατούν συστηματικά την πανεπιστημιακή περιουσία, αλλά και να χρησιμοποιούν βία εναντίον πανεπιστημιακών δασκάλων. Τέλος, στον πολιτικό χώρο θα πρέπει επίσης να εξετάσει κανείς πιο γενικά αίτια, όπως τα σκάνδαλα, τη διαφθορά και τη γενικευμένη σήψη του πολιτικού συστήματος- κατάσταση που έχει οδηγήσει στην απαξίωση των κομμάτων και της πολιτικής πιο γενικά. Περνώντας τώρα στον κοινωνικοοικονομικό τομέα, η κυριαρχία μιας νεοφιλελεύθερης ιδεολογίας και πολιτικής από τη δεκαετία του ΄80 ως την πρόσφατη οικονομική κρίση προκάλεσε τεράστιες ανισότητες που έβαλαν στο περιθώριο μια σημαντική μερίδα του πληθυσμού. Αυτή η κατάσταση είχε ιδιαίτερα αρνητικές επιπτώσεις στον χώρο της νεολαίας: υψηλή ανεργία από τη μία μεριά και μισθοί πείνας από την άλλη.
? Η πολιτισμική διάσταση
Τέλος, στον πολιτιστικό χώρο η υποχρηματοδότηση της Παιδείας, η αποτυχία του εκσυγχρονισμού των εκπαιδευτικών δομών και η παραπαιδεία δημιουργούν ένα εκρηκτικό κλίμα απογοήτευσης και αγανάκτησης. Στα παραπάνω πρέπει να προστεθούν τα προβλήματα που δημιουργεί στους νέους μια μετανεωτερική κατάσταση όπου τα σταθερά παραδοσιακά πλαίσια και οι συλλογικές αβεβαιότητες της πρώιμης νεωτερικότητας εξαφανίζονται, δημιουργώντας ένα κενό μέσα στο οποίο οι νέοι καλούνται να κατασκευάσουν μόνοι τους νέα πλαίσια, νέους τρόπους νοηματοδότησης του βίου. Οπως υποστηρίζει ο γνωστός κοινωνιολόγος Αnthony Giddens, οι νέοι και νέες ζουν σήμερα σε έναν κόσμο όπου οι επιλογές και οι τρόποι ζωής πολλαπλασιάζονται και όπου το άτομο καλείται «να κατασκευάσει τη δική του βιογραφία». Αυτή η κατάσταση έλλειψης πλαισίων δημιουργεί άγχος το οποίο μπορεί να κατευθυνθεί σε αρνητικές (ναρκωτικά, άκρατος καταναλωτισμός) ή σε δημιουργικές κατευθύνσεις. Ανεξάρτητα όμως από τις παραπάνω διαπιστώσεις, δεν υπάρχει αμφιβολία πως οι νέοι και νέες αντιμετωπίζουν σήμερα υπαρξιακά προβλήματα που είναι πολύ πιο έντονα από αυτά που είχαν να αντιμετωπίσουν οι προηγούμενες γενιές. Δεν υπάρχει επίσης αμφιβολία πως η υπαρξιακή ανασφάλεια εντείνεται όταν ο νέος ζει σε ένα πλαίσιο οικονομικής και επαγγελματικής ανασφάλειας.
? Κινητοποιήσεις και αλλαγή
Βέβαια θα μπορούσε κανείς να επεκτείνει περισσότερο τη λίστα των αιτιών. Το πρόβλημα όμως για μια ικανοποιητική εξήγηση των γεγονότων είναι να δούμε πώς τα πολυάριθμα αίτια συνδέονται μεταξύ τους, τι τα καθιστά ένα συνεκτικό σύστημα που έχει τη δική του λογική και δυναμική. Νομίζω πως εδώ η έννοια της κοινωνίας των πολιτών παίζει καθοριστικό ρόλο. Μας βοηθάει να κατανοήσουμε πώς συνδέεται το σύστημα των αιτιών με τη μορφή που η κοινωνική έκρηξη πήρε. Πιο συγκεκριμένα, σε κοινωνίες με ισχυρούς δημοκρατικούς θεσμούς παρατηρούμε την ύπαρξη σημαντικών, αυτόνομων κοινωνικών στρωμάτων και οργανώσεων (π.χ., ΜΚΟ, πραγματικά αυτόνομες Αρχές) που λειτουργούν μεταξύ κομματικοκρατικού συστήματος και λαού. Παρατηρούμε δηλαδή μια ισχυρή κοινωνία πολιτών που δημιουργεί έναν εναλλακτικό, διαφορετικό από τα κόμματα τρόπο διασύνδεσης του κοινωνικού με το πολιτικό γίγνεσθαι. Στη χώρα μας η κοινωνία πολιτών είναι εξαιρετικά καχεκτική. Ενας από τους λόγους αυτής της καχεκτικότητας έχει να κάνει με την κομματικοκρατία. Δηλαδή με την τάση των κομμάτων να διεισδύουν σε όλους τους θεσμικούς χώρους της κοινωνίας υποσκάπτοντας έτσι τις αυτόνομες λογικές και αξίες τους. Από τα επαγγέλματα και τα σπορ ως την τέχνη και το πανεπιστήμιο, η άκρατη κομματικοποίηση διαβρώνει τον κοινωνικό ιστό και εξασθενεί τους μη κομματικούς, μη πελατειακούς ενδιάμεσους μηχανισμούς διαμεσολάβησης μεταξύ κράτους και πολίτη. Μέσα σε αυτό το πλαίσιο η τυχόν καταπίεση ή κοινωνική αγανάκτηση οδηγεί σε αδιέξοδες κινητοποιήσεις που δεν επιφέρουν θετικά αποτελέσματα σε ό,τι αφορά το κοινωνικό σύνολο. Νομίζω πως αυτή η θεώρηση μας βοηθάει να καταλάβουμε πώς συνδέονται τα διάφορα αίτια της κοινωνικής και πολιτικής κρίσης με τον χαρακτήρα των πρόσφατων κινητοποιήσεων. Αυτές μέχρι στιγμής οδήγησαν από τη μία μεριά στην τυφλή βία των κουκουλοφόρων και από την άλλη σε σχετικά φιλειρηνικές αλλά αδιέξοδες νεανικές διαδηλώσεις. Στην πρώτη περίπτωση έχουμε μηδενιστικού, φασιστικού τύπου αντιδράσεις- αντιδράσεις που είναι ποιοτικά διαφορετικές από τις συγκρούσεις του Μάη του ΄68. Γιατί οι τελευταίες δεν άλλαξαν μεν το πολιτικό σκηνικό, αλλά διαμόρφωσαν σε έναν μεγάλο βαθμό τις νοοτροπίες και την κουλτούρα των δυτικών κοινωνιών (βλ. Ch. Τaylor, Τhe Secular Αge ). Οσο για τη δεύτερη περίπτωση, εδώ οι σχετικά αδιαμόρφωτες, πρωτόλειες ενέργειες και αντιδράσεις μιας αγανακτισμένης νεολαίας δεν μπόρεσαν και μάλλον δεν θα μπορέσουν να συγκεκριμενοποιηθούν και να οδηγήσουν στην κοινωνική αλλαγή. Γιατί ούτε τα απαξιωμένα κόμματα, ούτε τα καχεκτικά μορφώματα της κοινωνίας των πολιτών μπορούν να παίξουν αυτόν τον ρόλο. Συμπερασματικά, νομίζω πως οι μελλοντικές εξελίξεις θα είναι μάλλον δυσοίωνες. Η βία των κουκουλοφόρων δεν θα εξαφανιστεί, ενώ οι υγιείς κινητοποιήσεις των μαθητών δεν θα έχουν σημαντικές επιπτώσεις ούτε στον πολιτικό ούτε στον πολιτισμικό χώρο. Με άλλα λόγια, όσο τα κόμματα δεν θέλουν να δουν πως η βασική πηγή της τωρινής κακοδαιμονίας δεν είναι ο κομματικός αντίπαλος αλλά η συνολική δομή του πελατειακού πολιτικού συστήματος, όσο αποπροσανατολίζουν τον κόσμο με άκρως βαρετές κοκορομαχίες, όσο εξακολουθούν να αναπαράγουν τη συγκρουσιακή πολιτική κουλτούρα που βλέπει τη διακομματική συνεργασία σε θέματα Παιδείας και Υγείας ως προδοσία, όσο εξακολουθούν να υποσκάπτουν την κοινωνία των πολιτών μέσω της κομματικοποίησης των πάντων, οι μη βίαιοι και αξιοθαύμαστοι αγώνες της νεολαίας δεν θα οδηγήσουν σε ουσιαστική αλλαγή.
Ο κ. Νίκος Μουζέλης είναι ομότιμος καθηγητής Κοινωνιολογίας στη London School of Εconomics.
