ΣΑΡΑΝΤΑ χρόνια μετά την Ανοιξη της Πράγας, μπορούμε ίσως να δούμε «αντικειμενικότερα» τον χαρακτήρα αυτής της εξέγερσης, η οποία για τους μεν ήταν αντεπανάσταση, οργανωμένη από την «αντίδραση» και τις ξένες μυστικές υπηρεσίες, και για τους δε αναζήτηση μιας κοινωνικά απροσδιόριστης ελευθερίας. Αλλά η εξέγερση της Πράγας δεν ήταν η μόνη στις νεαρές τότε Λαϊκές Δημοκρατίες. Ας θυμίσουμε την εξέγερση των Ούγγρων και τις απεργίες και τα γεγονότα στην Πολωνία. Τι σηματοδοτούσαν λοιπόν αυτά τα γεγονότα; Η προέλαση του Κόκκινου Στρατού έπαιξε αποφασιστικό ρόλο στη δημιουργία των καθεστώτων της τότε Ανατολικής Ευρώπης. Τα καθεστώτα όμως αυτά δεν ήταν, όπως συνήθως λέγεται, προϊόντα «εξαγωγής της επανάστασης», καθεστώτα που επιβλήθηκαν από εξωτερικές δυνάμεις. Στις χώρες αυτές υπήρχαν κομμουνιστικά και σοσιαλιστικά κόμματα και αντιστασιακά κινήματα. Ειδικά στην Τσεχοσλοβακία οι δυνάμεις της Αριστεράς είχαν κατακτήσει την πλειοψηφία με δημοκρατικές διαδικασίες. Γενικότερα οι λαοί των Λαϊκών Δημοκρατιών και ειδικά η εργατική τάξη συμμετείχαν ενεργά τα πρώτα χρόνια στην προσπάθεια οικοδόμησης των πρώτων στοιχείων σοσιαλιστικών κοινωνιών.
Ποιες ήταν λοιπόν οι αιτίες οι οποίες οδήγησαν σε αντιδράσεις και εξεγέρσεις και, έπειτα από μια μακρά αντιφατική πορεία, στην κρίση και στην κατάρρευση; Για να σκιαγραφήσουμε μια απάντηση, πρέπει να δούμε την εξέγερση της Πράγας στο ευρύτερο πλαίσιο των δυσκολιών, των αντιφάσεων και του αδιεξόδου της πρώτης απόπειρας για οικοδόμηση σοσιαλιστικών κοινωνιών. Τα γεγονότα της Πολωνίας, της Ουγγαρίας και της Τσεχοσλοβακίας θα μπορούσαν να θεωρηθούν προανάκρουσμα της κρίσης των κοινωνιών σοβιετικού τύπου και της αδυναμίας των λαϊκών μαζών να πραγματοποιήσουν μια αυθεντική επανάσταση με στόχο μια κοινωνία «ελεύθερων και ελεύθερα συνεταιρισμένων παραγωγών», κατά τον κλασικό ορισμό του Μαρξ.
Συνεπώς, πρέπει να αρχίσουμε από τη Σοβιετική Ενωση και τον Λένιν. Σε ποιες συνθήκες έγινε η μεγαλειώδης και τραγική προσπάθεια για τη δημιουργία της Ενωσης των Σοβιετικών Σοσιαλιστικών Δημοκρατιών; Σε μια απέραντη χώρα, σχετικά υπανάπτυκτη και κατεστραμμένη από τον πόλεμο. Σε συνθήκες εμφυλίου πολέμου και ξένης επέμβασης. Με λιμό που στοίχισε τη ζωή εκατομμυρίων ανθρώπων. Και μόλις είχε αρχίσει μια σχετική σταθεροποίηση, η άνοδος του φασισμού και του ναζισμού και ο Β΄ Παγκόσμιος Πόλεμος με τριάντα εκατομμύρια νεκρούς της Σοβιετικής Ενωσης και με κατεστραμμένη την οικονομία της. Ακολούθησε ο ψυχρός πόλεμος και ο πυρηνικός ανταγωνισμός, με τις γνωστές οικονομικές, πολιτικές και ιδεολογικές συνέπειες.
Πώς θα μπορούσε σ΄ αυτές τις συνθήκες να ανθήσει η εργατική δημοκρατία; έγραφε η Ρόζα Λούξεμπουργκ και ο Λένιν διαπίστωνε με τραγικό ρεαλισμό: «Οικοδομούμε ένα τσαρικό κράτος». Ο Μαγιακόφσκι, άλλωστε, και όχι μόνον αυτός, έβλεπε στην άνοδο των μικροαστών και των μικροαστικοποιημένων εργατών τους νεκροθάφτες της επανάστασης.
Συγκεκριμένα: για να αντιμετωπιστεί η κρίση, ο Λένιν, δεινός επικριτής του ταϋλορισμού, που επέβαλε όπως και τη μονοπρόσωπη διεύθυνση, στα εργοστάσια.
Ηδη από την εποχή του Λένιν άρχισε η διαδικασία αποξένωσης της εργατικής τάξης από τη διεύθυνση της κοινωνίας και την οικοδόμηση του σοσιαλισμού. Στις συνθήκες αυτές άρχισε επίσης η οικοδόμηση ενός συγκεντρωτικού και αυταρχικού κράτους και ενός γραφειοκρατικού κόμματος, που επιβλήθηκαν στην κοινωνία ως δυνάμεις ξένες, αλλοτριωμένες και αλλοτριωτικές μορφές ενός «κρατικού σοσιαλισμού». Στη νέα, ιστορικά ανέκδοτη ταξική κοινωνία δεν υπήρχαν δυνάμεις που θα πραγματοποιούσαν μια δεύτερη, αυθεντικά σοσιαλιστική επανάσταση. Η κατάρρευση ήλθε νομοτελειακά και ο αιώνας των επαναστάσεων και των μεγάλων ελπίδων έληξε με την καταστροφή αυτών των κοινωνιών και με τη διαδικασία αναγέννησης του καπιταλισμού.
Και η Ανοιξη της Πράγας;
Στο «μαύρο» (όχι αγγελικό) φως των προηγούμενων, πρέπει να δούμε και την περίπτωση της Τσεχοσλοβακίας, με τις ομοιότητες και τις ιδιομορφίες της.
Σημειώσαμε ήδη ότι τα καθεστώτα των Λαϊκών Δημοκρατιών δεν προήλθαν από εσωτερικές επαναστάσεις. Επαναστατικές δυνάμεις όμως υπήρχαν και σε αυτές τις χώρες και ειδικά στην Τσεχοσλοβακία η Αριστερά κέρδισε δημοκρατικά την εξουσία. Ας θυμηθούμε επίσης τις παλαιότερες πρώιμες επαναστάσεις στη Γερμανία, στη Βουλγαρία και στην Ουγγαρία, οι οποίες είχαν καταπνιγεί από τις συντηρητικές δυνάμεις. Ο λαός και ειδικά η εργατική τάξη συμμετείχαν ενεργά τα πρώτα χρόνια στην οικοδόμηση του «σοσιαλισμού». Η Τσεχοσλοβακία δεν αντέγραψε το «μοντέλο» της Σοβιετικής Ενωσης. Οι δυσκολίες όμως και η επίδραση του σοβιετικού μοντέλου είχαν ως συνέπεια την ανάπτυξη ανάλογων φαινομένων συγκεντρωτισμού, δημιουργίας προνομιούχου κοινωνικού στρώματος, περιστολής των δημοκρατικών διαδικασιών, γραφειοκρατικοποίησης και ατροφίας της δημιουργικότητας των μαζών.
Η Ανοιξη της Πράγας ήταν, κατ΄ αρχήν, μια εξέγερση εναντίον της γραφειοκρατικοποίησης και των αντιφάσεων της κοινωνίας. Ποιες ήταν όμως οι δυνάμεις αυτής της εξέγερσης; Μέρος της εργατικής τάξης και του λαού που επεδίωκαν την αποκατάσταση των αρχών της σοσιαλιστικής δημοκρατίας, αλλά και δυνάμεις που επεδίωκαν την καπιταλιστική παλινόρθωση. Ποια θα ήταν η έκβαση αυτής της συγκρουσιακής κατάστασης αν δεν επενέβαιναν τα σοβιετικά τανκς; Ας μην κάνουμε εκ των υστέρων «προφητείες». Το γεγονός είναι ότι η ξένη επέμβαση δεν έλυσε, αλλά όξυνε την κρίση. Και επίσης είναι γεγονός ότι και στη χώρα αυτή, όπως αργότερα και στη Σοβιετική Ενωση, δεν υπήρχαν δυνάμεις για μια υπέρβαση με ορίζοντα τη σοσιαλιστική δημοκρατία. Η διαιώνιση και η όξυνση της κρίσης είχαν ως μόνη διέξοδο την κατάρρευση. Ο «κρατικός σοσιαλισμός» (αντίφαση εν τοις όροις) δεν κέρδισε αυτούς τους λαούς. Και δεν τον υπερασπίστηκαν. Σημείωση: Για την κρίση των κοινωνιών σοβιετικού τύπου, βλέπε, μεταξύ άλλων, τα βιβλία μου Θεωρία και Πράξη, Gutenberg, 1980 και Φιλοσοφία του Ανθρώπου, Gutenberg, 1980. Για την κατάρρευση, βλ. το βιβλίο μου Ενα φάντασμα πλανιέται, Μάχη, 1992.
Ο κ. Ευτύχης Μπιτσάκης είναι ομότιμος καθηγητής Φιλοσοφίας στο Πανεπιστήμιο των Ιωαννίνων, άμισθος επίκουρος καθηγητής Θεωρητικής Φυσικής στο Πανεπιστήμιο των Αθηνών.
