Βρίσκομαι μαζί με άλλους μέσα σε ένα πραγματικό δάσος. Είμαστε εκεί χωρίς όπλα, χωρίς σουγιάδες και μαχαίρια, δεν κρατάμε σακούλες από νάιλον, δεν έχουμε καν πάρει κάτι για να στρώσουμε κάτω ή φαγητό για να γεμίσουμε την κοιλιά μας. Εχουμε το βλέμμα χαμηλωμένο όχι για άλλον λόγο αλλά γιατί πρέπει να ψάχνουμε πολύ προσεκτικά, να σαρώνουμε κυριολεκτικά με τα μάτια το έδαφος κάτω από τα ψηλά δέντρα. Αλλά σπάνια εμφανίζεται κάτι από αυτά που ψάχνουμε. Ξεκινήσαμε από την Αθήνα και χρειάστηκαν αρκετές ώρες ταξίδι για να μπορούμε τώρα να είμαστε σε αυτή την πυκνή και απότομη πλαγιά στα Καμβούνια όρη, πάνω από τη Δεσκάτη στον Νομό Γρεβενών ψάχνοντας για μορχέλες, βωλίτες, μελανόλευκες, γεώπορες, καλοσκύφες.
Το ξέρεις;
«Το ξέρεις ότι είναι ο μέγας ανακυκλωτής στη φύση; Το ξέρεις ότι στην Ελλάδα έχει καταγραφεί ότι φυτρώνουν κοντά στις 3.000 είδη; Το ξέρεις ότι παίζει αποφασιστικό ρόλο στο να μην εξαφανιστούν τα δάση κάτω από σωρούς ξερών φύλλων και κορμών; Το ξέρεις ότι βοηθάει στο να απορροφήσουν τα δέντρα χρήσιμες γι’ αυτά ουσίες; Το ξέρεις ότι χωρίς αυτά θα γέμιζε τελικά ο πλανήτης από άθαφτα πτώματα ζώων; Το ξέρεις ότι υπάρχουν και πράσινα; Το ξέρεις…». Εγώ βρισκόμουν στην Αθήνα και εκείνος στη Θεσσαλονίκη. Ηταν τόσα αυτά που δεν ήξερα ώστε αποφασίσαμε να κλείσουμε το τηλέφωνο και να συναντηθούμε. Με αφορμή και την 1η Πανελλήνια Εαρινή Συνάντηση Μανιταρόφιλων στη Δεσκάτη Γρεβενών, που έγινε σε ένα καταφύγιο στα 1.450 μέτρα, πριν από μία εβδομάδα.
Ο Αγοραστός Παπατσάνης, διοργανωτής της 1ης Πανελλήνιας Εαρινής Συνάντησης που συγκέντρωσε περισσότερα από 1.200 άτομα, είναι ένας «μανιταράς». Μεγάλωσε στη Δεσκάτη Γρεβενών της Δυτικής Μακεδονίας, ζει και εργάζεται ως φωτογράφος στη Θεσσαλονίκη, 31 ετών σήμερα, από το 2000 ασχολείται με την καταγραφή και φωτογράφιση των μανιταριών, γι’ αυτό διαθέτει ίσως το πιο πλήρες φωτογραφικό υλικό και μπορεί να σου γράψει έτσι απέξω περισσότερα από 1.000 ονόματα, και μάλιστα και στα ελληνικά και στα λατινικά.
Τι είναι ένας μανιταράς; Είναι ένας άνθρωπος που πρώτ’ απ’ όλα αγαπάει όλα τα φυτά που συναντά στο περιβάλλον του, τα δάση και τα λιβάδια που αυτά δημιουργούν, τα ζώα που συναντά εκεί, ακόμη και τα φίδια στον δρόμο του τα θεωρεί στοιχείο της φυσικής αρμονίας και έχει στραμμένη την προσοχή του στα μανιτάρια, οργανισμούς που δεν ανήκουν ούτε στα φυτά ούτε στα ζώα, τους μελετά με πάθος, με τη βοήθεια φακών, μικροσκοπίων, φωτογραφικών μηχανών, χημικών αντιδράσεων, είναι σε θέση να διακρίνει τα βλαβερά από τα ακίνδυνα για τον άνθρωπο και ψάχνει για καινούργια είδη.
Η σύναξη «μανιταράδων» ή απλά μανιταρόφιλων απ’ όλα τα μέρη της Ελλάδας την προηγούμενη εβδομάδα στη Δεσκάτη, όπου μερικοί δεν δίστασαν να διανυκτερεύσουν και έξω σε σκηνές γιατί ο ξενώνας ήταν πλήρης, έδειξε ότι υπάρχουν πολλοί ενδιαφερόμενοι για τους παράξενους αυτούς κατοίκους του δάσους. Αντίθετα, αν ρωτήσεις έτσι στην τύχη κάποιους ανθρώπους στον δρόμο, αρκετοί δεν θα ξέρουν καν αν τα μανιτάρια είναι φυτά ή κάτι άλλο. Και ακόμη πιο λίγο θα ξέρουν αν αξίζει κανείς να ασχολείται με αυτά. Οι μανιταρόφιλοι λοιπόν της Ελλάδας όχι μόνο με την οργάνωσή τους αλλά και με το υλικό που έχουν παρουσιάσει ως σήμερα, σε φωτογραφίες, βιβλία και δημοσιεύσεις, αποδεικνύουν ότι έχουν προχωρήσει τη γνώση του μανιταριού και πέρα από την κουζίνα, παρ’ όλο που υπάρχει στα πανεπιστήμιά μας μία μόνο έδρα Μυκητολογίας, στο Βιολογικό Τμήμα της Αθήνας, και οι γεωπόνοι μας παίρνουν πτυχίο και ξέρουν πολύ λιγότερα απ’ όσα ένας από αυτούς τους καλούς ερασιτέχνες.
Πεθαίνουν τα μανιτάρια;
Και όμως, οι μύκητες είναι τόσο πολυάριθμοι επάνω στη Γη ώστε θεωρείται ότι σε πλήθος και διάδοση ξεπερνούν μόνο τα έντομα. Δεν κατατάσσονται όμως στο ίδιο άθροισμα με τα φυτά, αλλά σε ένα διαφορετικό, δικό τους βασίλειο. Διότι δεν έχουν άνθη ώστε με αυτά να βοηθούν την αναπαραγωγή τους, ούτε χλωροφύλλη, το βασικό μόριο που βοηθάει στη φωτοσύνθεση. Οπου τα φυτά, χρησιμοποιώντας την ηλιακή ενέργεια, διασπούν τα μόρια του νερού ελευθερώνοντας την απαραίτητη ενέργεια ώστε να κατασκευάζουν συνεχώς τα απαιτούμενα για την ανάπτυξή τους μόρια. Λόγω ελλείψεως λοιπόν της χλωροφύλλης αναγκάζονται να παίρνουν τις απαραίτητες γι’ αυτούς ενώσεις από ζωντανούς και νεκρούς οργανισμούς, από φυτά ή ζώα δηλαδή.
Αυτό που λέμε συνήθως μανιτάρι είναι το κομμάτι επάνω από τη γη. Το κομμάτι το πιο εφήμερο απ’ όλον τον μύκητα που υπάρχει για να μπορέσουν να διαδοθούν οι σπόροι του και να εξασφαλίσουν τον πολλαπλασιασμό του. Οι μύκητες όμως είναι και πολύ… underground τύποι. Το κάτω από την επιφάνεια τμήμα ονομάζεται μυκήλιο. Μανιτάρι συνηθίσαμε να λέμε το ορατό μέρος ενός μύκητα, δηλαδή ό,τι είναι επάνω από την επιφάνεια του εδάφους, ό,τι δηλαδή οι ειδικοί αποκαλούν καρπόσωμα. Κάτω από τη γη έχουμε τον θαλλό ή μυκήλιο.
Αυτό αποτελείται κυρίως από μικροσκοπικούς νηματοειδείς σωλήνες, τις μυκηλιακές υφές που δίνουν στον μύκητα τη μεγάλη του αξία για εμάς και το περιβάλλον. Διότι το μυκήλιο στην ουσία είναι ένα τεράστιο δίχτυ από τα λεπτά αυτά νηματοειδή στοιχεία, απλωμένα μερικές φορές σε ολόκληρα στρέμματα, πλεγμένα τις περισσότερες φορές μαζί με τις ρίζες των δέντρων και, όσο και αν δεν το περιμένει κανείς, αυτό βοηθάει σημαντικά, όταν οι συνθήκες είναι δύσκολες, στην ανάπτυξη και των δύο: και του δέντρου και του μύκητα. Πρόκειται για μια συμβίωση σημαντική για το περιβάλλον και προς αμοιβαίο καλό. Γιατί οι μύκητες παίρνουν ζάχαρα από τη φωτοσύνθεση του δέντρου, ενώ το πλέγμα τους μπαίνει στην υπηρεσία του δέντρου, καθώς οι υφές φθάνουν και διασυνδέονται ως τη μεμβράνη των φυτικών κυττάρων, πολλαπλασιάζοντας κυριολεκτικά τις ρίζες του και την ικανότητά του να βρίσκει νερό. Αλλά δεν πρόκειται έτσι απλά για μια επέκταση του δικτύου ύδρευσης ενός δέντρου. Τα ένζυμα που είναι σε θέση να παράγει ο μύκητας δρουν στα υλικά του εδάφους, ακόμη και επάνω σε βράχους με περιεκτικότητα, κυρίως σε φωσφόρο. Βοηθούν έτσι να γίνει μια απροσδόκητη λίπανση με…φωσφορικό λίπασμα των φυτών του δάσους, κυρίως σε εδάφη άγονα, που έχουν μεγάλη ανάγκη από τέτοιες ουσίες. Το καταπληκτικό είναι ότι τα δέντρα συνεργάζονται μεταξύ τους και μοιράζονται το «δώρο» αυτό, που ονομάζεται μυκόριζα.
«Πεθαίνουν» τα μανιτάρια; Είναι μια κλασική απορία των παιδιών και αυτό που μπορούμε να τους εξηγήσουμε είναι ότι το κάτω από τη γη τμήμα μπορεί να ζήσει πολλά χρόνια, σε αντίθεση με το επάνω από τη γη τμήμα που ζει συνήθως μονάχα για λίγες ώρες ή έστω ημέρες, ώσπου να σχηματιστούν οι σπόροι του και να σκορπιστούν από τον αέρα (με εξαίρεση τα ξυλόφιλα μανιτάρια που μπορούν να ζήσουν και μερικές δεκαετίες).
Υπόγειος έρωτας
Υπάρχουν ενδείξεις ότι τα φύκια βγήκαν από το νερό και αποίκισαν τη γη παίρνοντας τη μορφή των σημερινών φυτών μαζί με τους μύκητες. Ενα ζευγάρι αρχέγονο και αχώριστο. Στην επιφάνεια της Γης οι μύκητες έχουν εγκατασταθεί εδώ και 400 εκατομμύρια χρόνια. Υπολογίζεται ότι υπάρχουν κάπου 1,5 εκατομμύριο διαφορετικά είδη, από αυτά μόλις 100.000 έχουν ταυτοποιηθεί. Φυσικά στην ίδια κατηγορία είναι και οι μύκητες που χρησιμοποιεί ο αρτοποιός για να ανέβει το ψωμί και οι μύκητες που ταλαιπωρούν τα πόδια κάποιων, αλλά αυτό που έχει επικρατήσει να λέμε μανιτάρι ανήκει κυρίως στους βασιδιομύκητες ή στους ασκομύκητες. Αυτοί υπολογίζονται γύρω στις 140.000, αλλά μόνο το 10% περίπου έχει ταυτοποιηθεί.
Το μανιτάρι, το τμήμα που βγαίνει πάνω από την επιφάνεια του εδάφους, είναι κατά κάποιον τρόπο ένας καρπός όπως είναι το κεράσι ο καρπός της κερασιάς και αναδύεται έτσι πάνω από την επιφάνεια του εδάφους με σκοπό να καταφέρει να διαδώσει τους σπόρους του. Και γι’ αυτό διαθέτει μια τρομακτική δύναμη, που του επιτρέπει να τρυπήσει και την άσφαλτο ακόμη, χάρη βέβαια και στο σχήμα του, το διαμορφωμένο με βάση τους πιο αποτελεσματικούς κανόνες της αεροδυναμικής.
Βγαίνει λοιπόν αφού πρώτα, υπόγεια, έχουν γίνει κάποιες πρώτες ερωτικές προσεγγίσεις. Διότι στα κύτταρα των μυκήτων έχουμε έναν πυρήνα και μια σειρά χρωμοσώματα. Διαθέτουν όμως μερικές εκατοντάδες διαφορετικούς τρόπους «ζευγαρώματος» ή, όπως το θέτουν άλλοι, εκατοντάδες διαφορετικά φύλλα. Αρκεί λοιπόν το ένα να βρει και να ξεχωρίσει την αδελφή ψυχή που του ταιριάζει και τότε αρχίζει μια… αξιοπρεπής συμβίωση, όπου συνυπάρχουν δύο διαφορετικοί πυρήνες και από μία πλήρης σειρά χρωμοσωμάτων σε αναμονή ώσπου οι συνθήκες να επιτρέψουν έναν ολοκληρωμένο γάμο.
Και είναι αρκετά ρομαντικό όταν σκεφτείς ότι ο γάμος πραγματοποιείται όταν οι συνθήκες είναι δύσκολες. Δηλαδή αρχές του χειμώνα, που είναι εχθρός του μανιταριού αφού περιέχει τόσο πολύ νερό ή σε περίπτωση που δεν υπάρχει αρκετή τροφή. Το στρεσάρισμα προκαλεί στα νήματα της υφής τη δημιουργία κάποιων εξογκωμάτων απ’ όπου προκύπτει ό,τι οι περισσότεροι άνθρωποι αποκαλούν μανιτάρι. Εναν μικρό ασκό σαν αβγό (ασκομύκητες) ή έναν στύλο και στην κορυφή του μια ομπρέλα, όπου μέσα σε ειδικές θήκες, όμοιες από μακριά με χτένια, επάνω σε ειδικά στηρίγματα, τα βασίδια, υπάρχουν έτοιμα τα σπόρια (βασιδιομύκητες).
Ο γάμος έχει γίνει λίγο πριν, οι δύο πυρήνες έχουν συγχωνευθεί, η απαραίτητη μείωση των χρωμοσωμάτων έχει συντελεστεί και προκύπτουν εκατομμύρια έτοιμα σπόρια που μια ριπή του ανέμου θα τα εκτοξεύσει σαν ένα φυτικό «κονφετί» προς καινούργιους προορισμούς. Από εκεί και πέρα οι νέοι οργανισμοί θα επιζήσουν είτε με συμβίωση στις ρίζες των δέντρων είτε επάνω σε νεκρούς ήδη κορμούς με βασική τροφή το ξύλο τους, είτε αιχμαλωτίζοντας στο δίχτυ της υφής τους ζωντανά νηματοειδή σκουλήκια των οποίων απομυζούν αργά αλλά αμείλικτα όλες τις ουσίες, είτε σε νεκρά ζώα του δάσους ή των λιβαδιών.
Μανιταροφυλακή
Στην Ελλάδα τα μανιτάρια έχουν σχεδόν δαιμονοποιηθεί. Μερικοί από εμάς, από παιδιά ακόμη, στην αμηχανία μας μπροστά στα παράξενα αυτά πλάσματα της φύσης με τα ζωηρά ή τα άψυχα χρώματα και το σαρκώδες καπέλο επάνω σε έναν αναιδώς έως και ασέμνως σηκωμένο στύλο αντιδρούσαμε ποδοπατώντας τα και καταστρέφοντας τις εκτεταμένες μερικές φορές αποικίες τους. Αρκεί να πάρεις στα χέρια σου το βιβλίο του Γιώργου Κωνσταντινίδη, που θεωρείται ένας από τους εγκυρότερους γνώστες του θέματος σε όλη την Ελλάδα, τα «1.000 Μανιτάρια της Δυτικής Μακεδονίας», ένα βιβλίο 500 σελίδων, για να καταλάβεις τι πλούτος κρύβεται κάτω από τις φυλλωσιές κάθε μικρού ή μεγάλου δάσους και πώς πρέπει να πλησιάζεις αυτούς τους πολυποίκιλους οργανισμούς.
Μιλώντας με τον συγγραφέα μαθαίνουμε ότι στην Ελλάδα η μανιταροφιλία άργησε πολύ να εκδηλωθεί, αφού σε άλλες χώρες, όπως η Ελβετία, η Δανία και η Γερμανία, οι προσπάθειες καταγραφής άρχισαν στα μέσα του 19ου αιώνα. «Εμείς και οι Αλβανοί είμαστε οι πλέον μυκόφοβοι λαοί στην Ευρώπη» λέει, λόγω της αγνοίας μας φυσικά. Πάντως αν και ως το 1990 είχαν καταγραφεί μόλις 900 είδη, σήμερα έχουμε φθάσει τις 3.000. Μια άλλη σημαντική πληροφορία που μας δίνει είναι ότι Ιταλοί, Βούλγαροι και Τούρκοι λόγω ελλείψεως νομοθεσίας από τη δική μας πλευρά κάνουν κυριολεκτικά επιδρομές στα δάση μας και μαζεύουν με τα φορτηγά μανιτάρια για να τα πάνε στις χώρες τους, όπου έχει καταστραφεί αρκετά η δική τους παραγωγή λόγω ακριβώς της άκριτης εκμετάλλευσης.
Παλεύουν οι έλληνες μανιταρόφιλοι να ευαισθητοποιηθούν οι πολιτικοί μας, να φτιάξουν όσο γίνεται πιο γρήγορα νόμους που να απαγορεύουν την καταλήστευση του δάσους μας από τον οποιονδήποτε, ντόπιο ή αλλοδαπό. Και δεν θα είναι τόσο δύσκολο. Αρκεί σε πρώτη φάση να επιβληθεί ο περιορισμός κάθε άτομο που μπαίνει στο δάσος να μην έχει δικαίωμα να πάρει από εκεί πέρα από κάποια ποσότητα, ας πούμε 1 ή 1,5 κιλό. Σε δεύτερη φάση να μπουν όροι συλλογής μανιταριών και ο παραβάτες, ακριβώς όπως συμβαίνει και σε άλλες χώρες, να μπαίνουν στη… μανιταροφυλακή. Και να μάθουμε ότι τα μανιτάρια δεν είναι μόνο για να τα τρώμε, αφού ξέρουμε πλέον πόσο χρήσιμα είναι, αλλά και πόση ευχαρίστηση προσφέρει η αναζήτηση σπάνιων ειδών μέσα στο δάσος. Οπως μας είπαν τα παιδιά που ήταν μαζί μας, στη δική τους διάλεκτο «πωρώνεσαι» να ψάχνεις γι’ αυτό το «μονόριζον αλλά χιλ(ι)έμορφον», όπως ήθελε το μανιτάρι ένα παλαιό αίνιγμα της Καππαδοκίας.
Δεν υπάρχει δυνατότητα μερικές φορές κοιτάζοντας από μακριά ένα μανιτάρι να προσδιορίσουμε ακριβώς για ποιο πρόκειται και να πούμε πλέον με βεβαιότητα αν είναι τοξικό, δηλητηριώδες ή φαγώσιμο. Ετσι ο εξοπλισμός αυτού που θέλει να αναγνωρίζει με σιγουριά, και τελικά να προχωρεί σε ταυτοποιήσεις, περιλαμβάνει: α) μεγεθυντικό φακό, β)μικροσκόπιο, γ) χημικά αντιδραστήρια. Τα τελευταία αυτά εμπεριέχουν θειικό σίδηρο για τον χρωματισμό ειδών που ανήκουν στα γένη ρούσουλα, ξηροκόμης, ραμάρια, υδροξείδιο του αμμωνίου, θειικό οξύ που χρωματίζει τη σάρκα κάποιων μανιταριών, υδροξείδιο του νατρίου και αντιδραστήριο του Melzer.
ΔΕΚΑΛΟΓΟΣ ΜΑΝΙΤΑΡΟΦΙΛΙΑΣ
1. Και αυτά τα μανιτάρια που δεν τρώγονται, δηλαδή τα τοξικά και τα θανατηφόρα, δεν παύουν να είναι χρήσιμα στην ισορροπία του περιβάλλοντος, άρα και στη δική μας ζωή.
2. Τα μανιτάρια δεν τα πατάμε, δεν τα κλωτσάμε, δεν τα λιώνουμε ανάμεσα στα δάχτυλά μας, έτσι γιατί δεν ξέρουμε πώς να αντιδράσουμε απέναντί τους.
3. Τα μανιτάρια είναι τροφή για πολλά ζώα που ζουν στο δάσος και στα λιβάδια, όπως είναι τα σαλιγκάρια, οι χελώνες, οι λαγοί, τα αγριογούρουνα, ακόμη και οι αρκούδες. Οι άνθρωποι είμαστε οι τελευταίοι που έχουμε σειρά για να τα τρώμε, αφού έχουμε τόσα άλλα τρόφιμα στη διάθεσή μας.
4. Λένε: «Τα μανιτάρια που δεν μελανιάζουν όταν τα κόψεις είναι φαγώσιμα». ΛΑΘΟΣ
5. Λένε: «Δηλητηριώδη είναι τα μανιτάρια που έχουν ζωηρά χρώματα». ΛΑΘΟΣ
6. Δεν υπάρχει κανένας γενικός κανόνας διάκρισης των φαγώσιμων από τα δηλητηριώδη μανιτάρια. Πρέπει ν’ ακολουθήσεις άλλους που ξέρουν καλά και να μάθεις.
7. Το βράσιμο, η ξήρανση, η κονσερβοποίηση δεν εξουδετερώνουν τις βλαβερές ουσίες όσων μανιταριών δεν πρέπει να τρώγονται.
8. Δυστυχώς, πολλοί γιατροί και φαρμακοποιοί, επειδή δεν έχουν εκπαιδευθεί κατάλληλα, όταν έχουν μπροστά τους κάποιον που έχει φάει βλαβερό μανιτάρι δεν ξέρουν ποιος είναι ο καλύτερος τρόπος αντιμετώπισης.
9. Στο δάσος όταν μπούμε και επιμένουμε να κόψουμε τα μανιτάρια που θα βρούμε κρατάμε και ένα μικρό μαχαίρι για να κόβουμε και όχι να ξεριζώνουμε και ένα μικρό (ναι, μικρό) καλάθι και όχι πλαστική σακούλα που, εκτός του ότι δεν ταιριάζει με το περιβάλλον, βοηθάει να σαπίσει ό,τι έχουμε αποκομίσει από τη μανιταροπορεία μας προτού φθάσουμε καν στο σπίτι.
10. Ο,τι δεν ξέρουμε στα σίγουρα πως είναι φαγώσιμο το αφήνουμε στη θέση του.
ΧΡΗΣΙΜΕΣ ΔΙΕΥΘΥΝΣΕΙΣ
Οι σύνδεσμοι μανιταροφίλων στη χώρα μας αυξάνονται πλέον σαν… μανιτάρια. Το υπ’ αριθμόν 1 σημείο επαφής εδώ στην Ελλάδα είναι στην ηλεκτρονική διεύθυνση: www.manitari.gr. Από εκεί βρίσκεις επαφή και με τον Σύλλογο Μανιταροφίλων Δυτικής Μακεδονίας και τους υπόλοιπους τέσσερις ή πέντε που υπάρχουν προς το παρόν. Αλλη χρήσιμη διεύθυνση: www.first-nature.com/fungi
