Η συγκυρία της Κατοχής και η δυναμική της Αντίστασης πυροδότησαν την ανάπτυξη του αριστερού νεολαιίστικου κινήματος. Μέσα σε τρία χρόνια, από την άνοιξη του ’41 ως την άνοιξη του ’44, ένα τεράστιο νεολαιίστικο κίνημα έχει συγκροτηθεί σ’ όλη την Ελλάδα με άξονα τον «εθνικοαπελευθερωτικό αγώνα», όπως λεγόταν τότε η Αντίσταση, αλλά και με παράλληλα πολιτικά και κοινωνικά αιτήματα. Τα τρία σημαντικότερα στάδια αυτής της διαδρομής σηματοδοτούνται από τρεις οργανώσεις. Φεβρουάριος του 1942: ιδρύεται το Εθνικό Απελευθερωτικό Μέτωπο Νέων (ΕΑΜΝ), με πρωτοβουλία της ΟΚΝΕ, της Νεολαίας του ΚΚΕ· Μάιος του 1942: ιδρύεται η Λεύτερη Νέα· και, τέλος, 23 Φεβρουαρίου 1943 ιδρύεται με πρωτοβουλία του ΕΑΜΝ η Ενιαία Πανελλαδική Οργάνωση Νέων (ΕΠΟΝ), που δεν είναι μέτωπο πια, αλλά ενιαία οργάνωση και συγχωνεύονται σ’ αυτήν 10 οργανώσεις.
Το Εθνικό Απελευθερωτικό Μέτωπο Νέων λειτούργησε ως μέτωπο που συσπείρωσε και άλλες οργανώσεις νεολαίας. Από τον Φεβρουάριο του ’42 ως τον Φεβρουάριο του ’43 έγιναν οι απαραίτητες ζυμώσεις ώστε οι νεολαίες που αποτελούσαν το ΕΑΜ Νέων να δεχθούν την αυτοκατάργησή τους και τη συγχώνευσή τους σε μια νέα πια ενιαία οργάνωση της νέας γενιάς, την Ενιαία Πανελλαδική Οργάνωση Νέων (ΕΠΟΝ). Σε άλλες συνθήκες η διαδρομή αυτή μπορεί να διαρκούσε πολλά χρόνια και να μην επιτυγχανόταν ποτέ η σύγκλιση. Η συγκυρία της Κατοχής δημιούργησε αυτή τη μοναδική δυναμική.
Τον Μάιο του 1942 ιδρύθηκε η μοναδική αμιγώς γυναικεία οργάνωση του αριστερού χώρου, η Λεύτερη Νέα, η οποία διαλύθηκε τον Φεβρουάριο του 1943, όταν συγχωνεύθηκε στην ΕΠΟΝ, καθώς υπήρξε μία από τις ιδρυτικές της οργανώσεις. Ηταν η πρώτη «ενιαία» οργάνωση, αφού στους κόλπους της περιλάμβανε κάθε κοπέλα που ήθελε να συμμετάσχει στην Αντίσταση, ασχέτως της πολιτικής της τοποθέτησης. Μέσα όμως από τη συμμετοχή της στην οργάνωση η νέα γυναίκα προχωρούσε στον δρόμο τόσο της πολιτικής της όσο και της κοινωνικής της συνειδητοποίησης, αφού στην οργάνωση γινόταν λόγος για γυναικεία χειραφέτηση.
Η «τριπλή σκλαβιά, κατακτητή, προϊστάμενου και άντρα», στίχος από τον ύμνο της Λεύτερης Νέας, τον οποίο ίσως έγραψε η γραμματέας της Ηλέκτρα Αποστόλου, δείχνει πόσο την απασχολούσε η κατάκτηση μιας ισότιμης θέσης στην κοινωνία. Στη Λεύτερη Νέα 7.000 κοπέλες της Αθήνας και του Πειραιά (φοιτήτριες, εργαζόμενες, αλλά και κοπέλες στη γειτονιά) μυήθηκαν μες στην ασφάλεια του γυναικείου περιβάλλοντος τόσο στην αντιστασιακή δράση όσο και στο αίτημα της κοινωνικής τους χειραφέτησης.
Και οι τρεις οργανώσεις ξεκίνησαν τη δράση τους στην Αθήνα της Κατοχής. Οι δύο πρώτες περιορίστηκαν στην Αθήνα, στον Πειραιά και στη Θεσσαλονίκη, ενώ η ΕΠΟΝ είναι η μόνη οργάνωση που θα ξεφύγει από τα μεγάλα αστικά κέντρα για να καλύψει κυριολεκτικά όλη την Ελλάδα, αγκαλιάζοντας και πολύ μικρά χωριά. Πρώτη φορά οι νέοι των αγροτικών στρωμάτων θα γευθούν την εμπειρία της εθελοντικής στράτευσης. Η ΕΠΟΝ θα γίνει επίσης η οργάνωση των νέων γυναικών, αφού εκατοντάδες χιλιάδες κοπέλες θα γίνουν μέλη της. Τέλος, η ΕΠΟΝ θα βγάλει πρώτη στο βουνό τις υποδειγματικές ανταρτοεπονίτικες ομάδες, που θα ενταχθούν στον ΕΛΑΣ.
Η ΕΠΟΝ έκανε ένα παραπάνω βήμα από τις άλλες οργανώσεις, τόσο τις προηγούμενες του ίδιου χώρου όσο και τις αντίπαλες, και αυτή ήταν και η ειδοποιός διαφορά της: δεν αποσκοπούσε μόνο στην εκδίωξη των δυνάμεων κατοχής, αλλά πρότεινε ένα συνολικό όραμα ζωής για τη νεολαία και για μετά την απελευθέρωση. Στο όραμα αυτό η νεολαία γινόταν για πρώτη φορά σε τέτοια κλίμακα ένα ενεργό συλλογικό υποκείμενο, που διαμόρφωνε τα αιτήματά του. Εννοιες όπως πολιτικά δικαιώματα σε νέους και νέες, δικαίωμα στη μόρφωση, δικαίωμα στον πολιτισμό έγιναν κτήμα χιλιάδων νέων μέσα από την ΕΠΟΝ.
Η πορεία αυτή, με τους ενδιάμεσους σταθμούς της, από την ολιγομελή ΟΚΝΕ της παρανομίας επί δικτατορίας Μεταξά ως την ΕΠΟΝ των 600.000 μελών την επομένη της απελευθέρωσης, υπήρξε μια μοναδική εμπειρία για τη γενιά που ενηλικιώθηκε μέσα από αυτήν. Υπήρξε, τέλος, μια κορυφαία στιγμή της ιστορίας του νεολαιίστικου κινήματος. Ποτέ άλλοτε τόσο πολλοί νέοι και νέες δεν διασταυρώθηκαν ενεργά με την πολιτική, με τη δράση, με την αριστερή ιδεολογία, αλλά και με την πολιτιστική δραστηριότητα, με τρόπο που σημάδεψε για πάντα την προσωπικότητα και τη ζωή τους. Πρόκειται λοιπόν για την ιστορία μιας μοναδικής συνάντησης.
Η κυρία Οντέτ Βαρών-Βασάρ διδάσκει Ιστορία στο Ελληνικό Ανοικτό Πανεπιστήμιο. Το βιβλίο της «Η ενηλικίωση μιας γενιάς. Νέοι και νέες στην Κατοχή και στην Αντίσταση» πρόκειται να κυκλοφορήσει από τις εκδόσεις της Εστίας.
