Υστερα από δέκα χρόνια πετυχημένης παρουσίας στα κινηματογραφικά δρώμενα, ο «Αγών», η Διεθνής Συνάντηση Αρχαιολογικής Ταινίας του Μεσογειακού Χώρου που διοργανώνεται από το περιοδικό «Αρχαιολογία και Τέχνες», εντάσσεται στο Διεθνές Φεστιβάλ Κινηματογράφου Θεσσαλονίκης, όπου και θα διεξαχθεί, από τις 28 Νοεμβρίου ως τις 3 Δεκεμβρίου, η 6η Συνάντηση Αρχαιολογικών Ταινιών. Αλλά εφέτος και η «Αρχαιολογία» γιορτάζει τη συμπλήρωση 25 χρόνων από την έκδοση του πρώτου τεύχους της. Σε αυτό το διάστημα η ιστορική πορεία του ανθρώπου (γιατί κάτι τέτοιο δεν είναι η αρχαιολογία;) καλύφθηκε με 100 τεύχη και πολλά αφιερώματα που έφεραν κοντύτερα το αναγνωστικό κοινό στα αρχαιολογικά πράγματα και στους πολιτισμούς του κόσμου.


Αν γυρίσουμε πίσω ένα τέταρτο του αιώνα, θα δούμε πως η αρχαιολογική κάλυψη περιοριζόταν τότε στις επιστημονικές δημοσιεύσεις των αρχαιολόγων που δεν απευθύνονταν αλλά και δεν… διαβάζονταν από τον μέσο αναγνώστη, στην ιστορική μυθιστορία και στα όσα γράφονταν στον Τύπο. Ενα μεγάλο κομμάτι αυτής της έρευνας, που αυτονόητα απλώνεται στις τέχνες, στο περιβάλλον και στις ιστορικές συνθήκες που διαμόρφωσαν τους αρχαίους πολιτισμούς, έμενε απ’ έξω και αφηνόταν στην καλή θέληση, στο ενδιαφέρον και στην περιέργεια του αναγνώστη. Το κενό ανάμεσα στο αναγνωστικό κοινό και στα όσα συνέβαιναν στην αρχαιολογία ήταν μεγάλο.


Αυτό το κενό θέλησε να καλύψει η Αννα Λαμπράκη με την έκδοση ενός περιοδικού που θα άνοιγε τους ορίζοντες του στενού αρχαιολογικού λόγου, διατηρώντας παράλληλα την εγκυρότητά του. Ετσι εξασφάλισε τη συνεργασία των εγκυρότερων ξένων περιοδικών του είδους και επίσης ελλήνων και ξένων ειδικών, και άνοιξε τη θεματογραφία του εντύπου σε μελέτες και κείμενα για τις τέχνες, τη λαογραφία, το περιβάλλον, την αρχιτεκτονική ή τη μουσειολογία, καθώς και σε επιστήμες που συνεισφέρουν και είναι συγγενείς με την αρχαιολογία, όπως είναι η ιστορία, η ανθρωπολογία ή η κοινωνιολογία και ιδίως, τα τελευταία χρόνια, η τεχνολογία.


Ενα «παιδί» χαρισματικό


Ηταν ένα εγχείρημα τολμηρό, που ωστόσο δικαιώθηκε καθώς η «Αρχαιολογία» χρησιμοποιήθηκε και χρησιμοποιείται ως βήμα για αρχαιολογικές δημοσιεύσεις αλλά και ως διδακτέα ύλη στο Πολυτεχνείο: το αφιέρωμα τριών τευχών του περιοδικού για την «Πόλη» εκδόθηκε σε τόμο και διδάσκεται από το 2004 στις Πολυτεχνικές Σχολές.


Κάπου στη διαδρομή ήρθε και ο κινηματογράφος. Αν δεχθούμε ότι η αρχαιολογική ταινία είναι κατά κάποιον τρόπο «παιδί» της αρχαιολογικής δημοσίευσης και του αντίστοιχου δημοσιογραφικού κειμένου, ίσως μπορούμε να πούμε πως, έστω κι αν ήρθε καθυστερημένα, είναι τουλάχιστον ένα χαρισματικό «παιδί». Για να γίνει μια ταινία μπαίνει στο παιχνίδι και ο σκηνοθέτης, ο σεναριογράφος, και μαζί τους και η σύγχρονη τεχνολογία με ανεξερεύνητες ακόμη δυνατότητες. Τώρα πια ο θεατής μπορεί να μπει στον σκοτεινό τάφο μαζί με τον φακό και σχεδόν να νιώσει την υγρασία και να μυρίσει τη μούχλα αιώνων κλεισούρας. Μπορεί να «βουτήξει» στον βυθό και να δει πώς στηρίζονταν τα αγγεία του ναυαγίου του Δοκού μέσα στο σκαρί, ενώ πριν έπρεπε να αρκεστεί στον αριθμό τους, στη χρονολόγηση, στην κατάσταση που βρέθηκαν κ.ά. Με λίγα λόγια, η αρχαιολογική ταινία έφερε την ανατροπή στην αρχαιολογική πληροφόρηση και μαζί έφερε και ένα μεγάλο κοινό κοντύτερα στο αρχαιολογικό έργο και στους παλιούς πολιτισμούς.


Η ιδέα του φεστιβάλ


Η ιδέα για τη διοργάνωση ενός φεστιβάλ αρχαιολογικής ταινίας ήρθε τυχαία όταν πριν από δέκα ή και περισσότερα χρόνια, μετά τη βράβευση στην Ιταλία μιας αρχαιολογικής ταινίας που γύρισε για την «Αρχαιολογία», η σκηνοθέτις Μέμη Σπυράτου σκέφθηκε ότι θα ήταν καλό να γίνει ένα παρόμοιο φεστιβάλ και στον τόπο μας. Ακόμη τότε οι αρχαιολογικές ταινίες, εκτός από ελάχιστα ξένα ντοκυμαντέρ, ήταν είδος εν ανεπαρκεία στην Ελλάδα. Η ιδέα άρεσε στο περιοδικό και ιδίως στη Λένα Σαββίδη, που δέχθηκε να αναλάβει και το βάρος της διοργάνωσης, της σύστασης επιτροπής από έγκριτες προσωπικότητες καθώς και το στήσιμο όλου του μηχανισμού που υπάρχει πίσω από ένα φεστιβάλ. Στο φεστιβάλ δόθηκε το όνομα «Αγών» και αποφασίστηκε να είναι διετές και αφιερωμένο στους πολιτισμούς της Μεσογείου. Ο πρώτος «Αγών» έγινε στα τέλη Μαΐου του 1996, κάτι λαμπρές ανοιξιάτικες μέρες όπου κανένας λογικός άνθρωπος δεν θα κλεινόταν στη σκοτεινή αίθουσα για να δει αρχαιολογικές ταινίες. Από την πρώτη στιγμή όμως η αίθουσα γέμισε και ο «Αγών» αγκαλιάστηκε με θέρμη από το κοινό. Από ‘κεί και πέρα όλα πήραν τον δρόμο τους…


Κλασικές ταινίες


Στις πέντε Συναντήσεις του «Αγώνα» που έγιναν ως τώρα είδαμε πάρα πολλές ταινίες, δημιουργίες όχι μόνο καταξιωμένων σκηνοθετών αλλά και νεότερων. Προβλήθηκαν πολλές ταινίες για την Αίγυπτο, τις πυραμίδες και τις μούμιες· ιδίως τις μούμιες, που ως θέμα διατηρούν μιαν ανεξήγητη γοητεία. Είδαμε αυστηρά αρχαιολογικές ταινίες γερμανικού πνεύματος για τις ανασκαφές της Τροίας, κάτι σαν πρόκληση για να γυρίσει ο νέος γερμανός σκηνοθέτης Μάρτιν Εμελε τη σύγχρονη, τουριστική αυτή τη φορά, επέλαση στην Τροία, όπου ακόμη και ο Λαοκόων διαμαρτύρεται. Και από τον ίδιο πάλι σκηνοθέτη είδαμε στην οθόνη τη μορφή του Σλήμαν στην τελευταία του ανασκαφή στην Τροία. Εναν άθλο της τεχνολογίας, όπου από ένα καρέ κινούμενων εικόνων του τέλους του 19ου αιώνα δημιουργήθηκε μια πολύ πειστική ταινία που… δημιουργεί αμφιβολίες για την εικόνα ως πειστήριο.


Η αρχαία ελληνική και μετέπειτα ρωμαϊκή πόλη Ζεύγμα στη Νοτιοανατολική Τουρκία, κτισμένη αντικριστά στις όχθες του Ευφράτη, έμελλε να βυθιστεί για να κατασκευαστεί εκεί ένα φράγμα. Δύο ταινίες γάλλων σκηνοθετών έδειξαν τα εκπληκτικά ψηφιδωτά και τη γαλλική αρχαιολογική αποστολή που αποκολλούσε μία μία τις ψηφίδες για να τις ανασυνθέσει στο μουσείο. Ενα άλλο όμως κινηματογραφικό ρεπορτάζ, τούρκου δημοσιογράφου αυτή τη φορά, έδειξε το πρόβλημα των ανθρώπων που ξεσπιτώθηκαν, και ακόμη μία, του Κώστα Βρεττάκου, ήταν αφιερωμένη στον καταποντισμό της αρχαίας Καλλίπολης στην τεχνητή λίμνη του Μόρνου, μεταφέροντας το ίδιο θέμα σε δικό μας σκηνικό.


Παράλληλα με τις ταινίες του διαγωνισμού, ο «Αγών» διοργάνωσε ειδικές προβολές παλιών καλών ταινιών καταξιωμένων σκηνοθετών που δεν απέχουν πολύ από το κεντρικό θέμα. Ετσι είδαμε ξανά το κλασικό πια «Volcano» του Αλιάτα με την Αννα Μανιάνι, αλλά και τους «Σφουγγαράδες» που είχε γυρίσει το 1954 στη Σοβιετική Ενωση ο Μάνος Ζαχαρίας μετατρέποντας την παραλία της Κριμαίας σε… Κάλυμνο. Και πάνω στο ίδιο θέμα των σφουγγαράδων είδαμε και την «Κάλυμνο» του Βασίλη Μάρου, και επίσης, πάλι του Αλιάτα, το ψάρεμα του τόνου στη Σικελία. Και ακόμη είδαμε τη θρυλική «Χρυσή άμαξα» του Ρενουάρ, που προβλήθηκε για πρώτη φορά στην Ελλάδα, σε παραγωγή Αλιάτα και στον πρωταγωνιστικό ρόλο την Αννα Μανιάνι.


Μέλος της Ευρωπαϊκής Ομοσπονδίας Αρχαιολογικών Ταινιών με έδρα την Ελλάδα, ο «Αγών» από ‘δώ και στο εξής αποτελεί μέρος του Διεθνούς Κινηματογραφικού Φεστιβάλ Θεσσαλονίκης. Οι βραβευμένες ταινίες του όμως, όπως πάντα, θα παρουσιαστούν σε ειδική προβολή τον ερχόμενο χρόνο στην Αθήνα.


Οι ταινίες και οι διακρίσεις


Από τις συνολικά 44 ταινίες ελλήνων και ξένων σκηνοθετών που θα προβληθούν στην 6η Συνάντηση, οι 27 θα διαγωνιστούν διεκδικώντας τα έξι βραβεία: σκηνοθεσίας, σεναρίου, φωτογραφίας, πρωτοτυπίας, αρχαιολογικού ρεπορτάζ και εκπαιδευτικής ταινίας. Ενα έβδομο βραβείο, που έχει καθιερωθεί να δίνεται από το κοινό, θα προκύψει από την καθημερινή ψηφοφορία των θεατών. Την τελευταία βραδιά της απονομής των βραβείων θα προβληθούν τρεις επιπλέον ταινίες:


* «Δημήτρης Πάλλας, ένας Αρμενιστής στη Θάλασσα των Εκκλησιών», του Λευτέρη Δανίκα. Ντοκυμαντέρ-πορτρέτο του έλληνα βυζαντινολόγου (στη φωτογραφία) με την ευκαιρία συμπλήρωσης 100 χρόνων από τη γέννησή του.


* «Προς Δεσποινίδα Ηλέκτρα Ατρείδη – Μυκήνες», της Μέμης Σπυράτου. Μαγνητοσκοπημένη παράσταση που δόθηκε στους Δελφούς το καλοκαίρι του 2006, βασισμένη στα ποιήματα του Σταύρου Βαβούρη, και


* «Ψευδώνυμο Λούκατς», του Μάνου Ζαχαρία. Είναι η τελευταία ταινία που γύρισε ο Μάνος Ζαχαρίας στη Σοβιετική Ενωση, το 1976. Η ταινία είναι ένας ύμνος στη ρομαντική επαναστατική έξαρση των δημοκρατικών εναντίον των φασιστών του Φράνκο στην Ισπανία του 1936 και η προβολή της αφιερώνεται στον μεγάλο έλληνα σκηνοθέτη και πρόεδρο της Κριτικής Επιτροπής του «Αγώνα».