Η «ακρόπολη» μιας νεκρόπολης

Οταν ο αρχαιολόγος Μαξ Μαλόαν έκανε πρόταση γάμου στην Αγκαθα Κρίστι πρόσθεσε με κάποιον δισταγμό ότι… ήλπιζε πως δεν την πείραζε που λόγω της δουλειάς του έσκαβε τάφους και είχε να κάνει με πτώματα. «Μα τι λέτε» απάντησε εκείνη, «λατρεύω τα πτώματα». Χωρίς να είναι βέβαιο ότι τη λατρεία αυτή μοιράζονται και όλοι οι αρχαιολόγοι που σκάβουν αρχαία νεκροταφεία, το γεγονός είναι πως ταράζοντας την ησυχία των νεκρών στον άλλον κόσμο, μαθαίνουν πολλά για τη ζωή τους, τις συνήθειες και τις παραδόσεις τους όταν ζούσαν στον δικό μας. Οσο περισσότερους τάφους σκάβουν τόσο περισσότερα στοιχεία αντλούν. Υποστηρίζεται μάλιστα πως στην αδιατάρακτη ησυχία των τάφων διατηρούνται καλύτερα τα κτερίσματα που συνοδεύουν τους νεκρούς, και όλοι μας ξέρουμε ότι τα περισσότερα χρυσά κοσμήματα, αλλά και τα πιο πολύτιμα από τα άλλα αρχαία ευρήματα προέρχονται από τάφους. Είναι σαν το δέος του θανάτου να μην άφηνε περιθώρια ευτέλειας στα ταφικά έθιμα των ζωντανών.

Ο λόφος του Πρινέ στην Ελεύθερνα του Νομού Ρεθύμνης, στις βόρειες υπώρειες του Ψηλορείτη, θυμίζει νησί ή και καράβι. Είναι ένας στενόμακρος λόφος σε μια ρηχή και καταπράσινη σχισμή του Ορους ανάμεσα σε δυο χείμαρρους που λίγο πιο κάτω ενώνονται παρέχοντας στους κατοίκους του λόφου φυσική οχύρωση και νερό. Η ανασκαφή της αρχαίας Ελεύθερνας ξεκίνησε το 1985 από το Πανεπιστήμιο Κρήτης και ο χώρος μοιράστηκε σε τρεις καθηγητές του Τμήματος Αρχαιολογίας και Ιστορίας της Τέχνης. Ο καθηγητής Π. Θέμελης ανέσκαψε τις δύο βασιλικές που εντοπίστηκαν χαμηλότερα στα ΒΑ του λόφου, ο καθηγητής Θ. Καλπαξής την έρευνα της ακρόπολης επάνω στον λόφο και ο καθηγητής Ν. Σταμπολίδης τη δυτική πλαγιά του Πρινέ όπου αποκαλύφθηκε ένα νεκροταφείο των γεωμετρικών χρόνων με πυρές, πιθοταφές και πολλές εκπλήξεις. Είναι ένα νεκροταφείο-κρεματόριο που λειτουργούσε περίπου από το 900 π.Χ. ως τουλάχιστον τις αρχές του 6ου αι., δηλαδή στα 570 π.Χ.

Ο ακέφαλος σκελετός

Η Ελεύθερνα έγινε ευρύτερα γνωστή το 1990 όταν ο καθηγητής Σταμπολίδης βρήκε στην άκρη μιας πυράς τον άκαυτο, ακέφαλο σκελετό ενός άνδρα με τα χέρια δεμένα πισθάγκωνα. Η μεγάλη κλήση του σκελετού προς τα πίσω και το σπασμένο μαχαίρι που ακουμπούσε στον θωρακικό σπόνδυλο δίπλα στη θέση της σφαγής έδειχναν πως επρόκειτο για εκτέλεση. Ενας μικρός αρύβαλλος εκεί κοντά χρονολόγησε το εύρημα στα τέλη του 8ου αι. (725-700 π.Χ.). Επάνω στην πυρά υπήρχαν δύο νεκροί. Ενας πολεμιστής με το όπλο του και δίπλα ένας άλλος, τόσο καμένος που δεν κατορθώθηκε να διευκρινιστεί το γένος του. Παντού τριγύρω τους αγγεία. Το εύρημα ήταν εντυπωσιακό. Για τον ανασκαφέα όμως ήταν κάτι περισσότερο, καθώς είχε μπροστά του την ομηρική περιγραφή της καύσης του νεκρού Πάτροκλου από τον Αχιλλέα ο οποίος, μαζί με τα άλογα και τα σκυλιά του, έριξε στην πυρά του φίλου του και 12 αρχοντόπουλα της Τροίας, αφού πρώτα τα πέρασε από το χάλκινο σπαθί του. Στην Ελεύθερνα δηλαδή του 8ου αι. π.Χ. ίσχυαν ακόμη τα ταφικά έθιμα των Τρωικών χρόνων, όπως τα περιγράφει ο Ομηρος.

Στα 15 χρόνια που πέρασαν από τότε ένα μεγάλο μέρος της νεκρόπολης με τις πυρές που βρέθηκαν η μία πάνω στην άλλη σε αλλεπάλληλα στρώματα, με τα τεφροδόχα αγγεία, τις αμέτρητες πιθοταφές και τα ταφικά μνημεία ήρθε στο φως. Σήμερα ένα εξαιρετικά καλαίσθητο στέγαστρο κατασκευάστηκε στην πλαγιά του λόφου του Πρινέ, για να προστατευθούν οι πυρές και τα άλλα ευαίσθητα ευρήματα. Το στέγαστρο έγινε σε τρία επίπεδα που ακολουθούν την κλήση του λόφου. Η μεταλλική κατασκευή συμπληρώνεται από ξύλο καστανιάς και καρυδιάς, ενώ η στέγη καλύπτεται με φύλλα χαλκού που με τον καιρό πρασινίζουν εντάσσοντας αρμονικά τη σύγχρονη κατασκευή στον ελαιώνα που απλώνεται γύρω. Ενας ξύλινος διάδρομος που ακολουθεί τις υψομετρικές καμπύλες της πλαγιάς περνάει πάνω από το νεκροταφείο προστατεύοντας τον χώρο από τους επισκέπτες, οι οποίοι από ψηλά βλέπουν καλύτερα τα ευρήματα που έχουν μείνει επί τόπου. Παράλληλα ηλεκτρονική πληροφόρηση θα συμπληρώνει τις πινακίδες με το ιστορικό της ανασκαφής και τα επεξηγηματικά σχέδια. Η ιδέα είναι η ανασκαφή να μετατραπεί σε ένα υπαίθριο μουσείο.

Οταν ο χώρος ανοίξει στο κοινό, η επίσκεψη θα αρχίζει από τα υψηλότερα άνδηρα της νεκρόπολης εκεί όπου έχουν βρεθεί τα μνημεία και οι περισσότερες πυρές και έχει ταφεί η ηγετική τάξη της Ελεύθερνας. Σε αυτό το νεκροταφείο που ήταν και κρεματόριο, η ταξική διαφοροποίηση είναι έντονη, σχεδόν απόλυτη. Ψηλά είναι συγκεντρωμένες οι πυρές των πολεμιστών και των προυχόντων και χαμηλά στριμώχνονται, η μια δίπλα στην άλλη, οι πιθοταφές. Είναι η περιοχή όπου θάβονταν οι «πληβείοι», όπως μαρτυρούν και οι ακτέριστες απλές ταφές.

Η κοινωνία των νεκρών

Οπως λοιπόν συμβαίνει και στον κόσμο μας, έτσι και σε αυτή την ταξικά κατανεμημένη κοινωνία των νεκρών, η επίσκεψη θα αρχίζει από ψηλά, από την αριστοκρατική περιοχή των μνημείων και των πυρών, που άλλωστε ήταν ένας ακριβός τρόπος μετάβασης των ισχυρών στον άλλο κόσμο. Πρώτος σταθμός εδώ είναι το μνημείο των Ασπιδούχων Πολεμιστών. Ηταν ένα μικρό τετράγωνο κτίσμα με ψευδόθυρες από το οποίο σώζεται η ευθυντηρία και μικρό μέρος της ανωδομής του. Τη στέγη του κοσμούσαν αντί για ακροκέραμα δέκα μικροί πολεμιστές που βρέθηκαν στα ερείπια. Είναι μικρά πέτρινα αγάλματα συνολικού ύψους 47 εκ. με γλυφή μόνο στην πρόσθια όψη. Μια μεγάλη ασπίδα κρύβει το σώμα τους αφήνοντας να φαίνονται μόνο τα πόδια και επάνω το κεφάλι με το κράνος. «Είναι οι δέκα Κουρήτες» λέει ο Νίκος Σταμπολίδης «οι οποίοι όταν γεννήθηκε στο Ιδαίον Αντρο ο Δίας κτυπούσαν δυνατά τα τύμπανα για να μην ακούσει το κλάμα του ο Κρόνος και τον φάει». Ακόμη και σήμερα μια κορυφή στα ανατολικά του Ψηλορείτη ονομάζεται Τυμπανάτορας, ενώ ένας από τους Κουρήτες, ο Ελευθήρ, θα ήταν ο πρώτος οικιστής και πολιούχος της Ελεύθερνας. Θα ήταν κενοτάφιο ή μνημείο καθώς στο εσωτερικό του κτίσματος δεν βρέθηκαν οστά. Ενα μικρό τμήμα του νότιου τοίχου θα ανακατασκευαστεί με σύγχρονο υλικό δίνοντας μια απεικόνιση του μνημείου, ενώ όλο το αρχαίο υλικό θα παραμείνει in situ στη διάθεση των μελετητών. Μπροστά στο μνημείο των Ασπιδούχων Πολεμιστών θα πρέπει να στεκόταν η δαιδαλική Κόρη της οποίας ο κορμός βρέθηκε πριν από λίγα χρόνια εκεί.

Κάπου 10 μ. πιο δίπλα, στο ίδιο πάντα υψηλό άνδηρο, ήταν η Ορθή Πέτρα που βρέθηκε σπασμένη δίπλα στη μεγάλη ακέραιη βάση της. Ηταν ένας επιτύμβιος πεσσός πλάτους 64Χ64 εκ. και ύψους 4 μ. που στένευε στο επάνω μέρος θυμίζοντας αιγυπτιακό οβελίσκο. Τώρα η Ορθή Πέτρα, με όσα κομμάτια της σώθηκαν συναρμολογημένα και συμπληρωμένα από σύγχρονο υλικό, ορθώνεται επάνω στη βάση της δίνοντας μια διαφορετική διάσταση στο νεκροταφείο. Ηταν το κυρίαρχο μνημείο του νεκροταφείου, αυτό που θα λέγαμε η ακρόπολη αυτής της νεκρόπολης. Πρέπει να στήθηκε συμβολικά στις αρχές του 7ου αιώνα (ανάμεσα στο 700 και στο 670 π.Χ.), ίσως ύστερα από κάποιον πόλεμο, για να σηματοδοτήσει τον μεγάλο τύμβο με τις πυρές που έχει βρεθεί μπροστά της. Παραδίπλα και λίγο χαμηλότερα βρέθηκε ο «δειροτομηθείς σιδήρω», ο αποκεφαλισμένος νεκρός στις παρυφές της πυράς του πολεμιστή και του συντρόφου του που χρονολογήθηκαν την ίδια εποχή.

Τα χρυσά κτερίσματα

Στην περιοχή που βρίσκεται λίγο χαμηλότερα βρέθηκε μια περιοχή με ταφές σε πολύ μεγάλα πιθάρια και στο κέντρο περίπου της ανασκαμμένης νεκρόπολης αποκαλύφθηκε ένας λαξευτός τάφος. Είναι ένας κύβος λαξεμένου βράχου 2Χ2Χ2 ο οποίος από το 880 ως το 650 π.Χ. δεχόταν τα υπολείμματα των οστών του αποτεφρωτηρίου μαζί με τα κτερίσματα μέσα σε πήλινα ή χάλκινα αγγεία σκεπασμένα με χάλκινες λεκάνες. Εδώ βρέθηκαν χρυσά και ασημένια κτερίσματα. Ακόμη σώζεται ένα τμήμα του «δρόμου», δηλαδή της εισόδου του τάφου, ενώ η πύλη του βρέθηκε φραγμένη από ένα σωρό πέτρες για να μη συληθεί. Η εξέταση των οστών των τεφροδόχων αγγείων έδειξε ότι 90% με 92% ανήκουν σε άνδρες 20-40 ετών που θα ήταν πολεμιστές γιατί είχαν και όπλα. Οι γυναίκες ήταν ελάχιστες και τα κοσμήματά τους μαρτυρούν πριγκιπική καταγωγή.

Η ανασκαφή δεν έχει τελειώσει κι απ’ ό,τι φαίνεται, για αρκετά χρόνια ακόμη ο Νίκος Σταμπολίδης «θα σκάβει τάφους και θα σκαλίζει πτώματα» και κάθε καλοκαίρι νέες εκπλήξεις θα έρχονται στο φως, όπως για παράδειγμα εκείνη της Κυρίας της Auxere. Ε, λοιπόν, όταν προ διετίας το διάσημο δαιδαλικό άγαλμα ήρθε από το Λούβρο και εκτέθηκε στο Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης, δίπλα του τοποθετήθηκε και ο κορμός της δαιδαλικής Κόρης της Ελεύθερνας. Η εξέταση του πετρώματος των δύο αγαλμάτων έδειξε ότι κατά 99,73% η πέτρα και των δύο γλυπτών προέρχεται από το λατομείο της Ελεύθερνας. Κρητικιά λοιπόν η Κυρία της Auxere και μάλιστα Ελευθερνιώτισσα! Η Ελεύθερνα έχει πολλά ακόμη μυστικά να μας αποκαλύψει.


Οι πυρές

Η καύση των νεκρών είναι ένα έθιμο που ανάγεται στην προϊστορία και το έχουν ενστερνιστεί πολλοί λαοί. Συνήθως η πυρά χρειαζόταν 2-3 ώρες για να σβήσει και έφθανε τους 800 με 1.000 βαθμούς Κελσίου. Ηταν ένα ακριβό έθιμο και γι’ αυτό περιοριζόταν στις ανώτερες τάξεις. Οταν η φωτιά καταλάγιαζε έριχναν νερό και συνέλεγαν τα οστά που τα έπλεναν με κρασί, τα τύλιγαν σε ένα αραχνοΰφαντο ύφασμα και τα έβαζαν σε ένα αγγείο που τοποθετούσαν στο κέντρο της πυράς και αργότερα στην άκρη του τάφου. Η πυρά σκεπαζόταν με χώμα έτοιμο να δεχθεί μια άλλη πυρά. Μερικές φορές στις πιο περιποιημένες πυρές έκτιζαν γύρω με πλιθιά ένα είδος κιβουριού που μετά τον 5ο αι. εξελίχθηκε σε υπερυψωμένο επιτύμβιο μνημείο.