Μ ια μικρή μοναστική κοινωνία σκαρφαλωμένη σαν αετοφωλιά σε έναν απόκρημνο βράχο της Αιτωλίας πάνω από τη θάλασσα. Πρόκειται για το σπήλαιο του Αγίου Νικολάου της Βαράσοβας, όπου η ανασκαφή που πραγματοποιήθηκε από το Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων με διευθυντή τον καθηγητή Βυζαντινής Αρχαιολογίας κ. Αθανάσιο Παλιούρα αποκάλυψε ένα μοναστηριακό συγκρότημα που ήταν κτισμένο σαν φρούριο και έλεγχε από την προνομιακή θέση του την είσοδο του Πατραϊκού κόλπου. Επί δέκα αιώνες, από τον 9ο ως τον 19ο, φιλοξενούσε το μοναστήρι μια μικρή αδελφότητα, αλλά τα τελευταία 200 χρόνια ήταν εγκαταλειμμένο. Μόνοι «επισκέπτες» του τα αγριοκάτσικα της περιοχής, με αποτέλεσμα ένα παχύ στρώμα κοπριάς να έχει σκεπάσει τα πάντα. Πέτρες, χώματα, ξύλα από έπιπλα και ξυλοδεσιές, σπασμένα κεραμίδια, τούβλα, γυαλιά, όστρακα και διάσπαρτα αρχιτεκτονικά μέλη (μαρμάρινα θωράκια, πώρινοι κιονίσκοι, τεμάχια τραπέζης) κάλυπταν το εσωτερικό του σπηλαίου όταν άρχισε η ανασκαφή. Σήμερα με την ολοκλήρωσή της έχουν φανεί τα ερείπια του μοναστηριού και του μικρού ναού που επιβεβαιώθηκε ότι ήταν αφιερωμένος στον Αγιο Νικόλαο, κάτι το οποίο είχε διασώσει και η παράδοση της περιοχής ως τοπωνύμιο. Οι φωτογραφίες της ανασκαφής και του χώρου, που συνοδεύουν ένα μικρό ημερολόγιο του 2008, το οποίο εκδόθηκε με ευθύνη του κ. Παλιούρα και με κείμενα του ιδίου, κάνουν γνωστό αυτό το ενδιαφέρον μνημείο της βυζαντινής εποχής. Οπως σημειώνει ο κ. Παλιούρας, το άνοιγμα του σπηλαίου έφραζε ο επιβλητικός όγκος διώροφων κελιών. Η είσοδος γινόταν από μια πέτρινη σκάλα που οδηγούσε στο Διαβατικό και αυτό με τη σειρά του στην είσοδο του μικρού καθολικού, γύρω από το οποίο ακολουθώντας την εσωτερική κυκλική διάταξη του σπηλαίου ήταν τα κελιά και μαζί με αυτά τα προσκτίσματα του μοναστηριού: η δεξαμενή νερού, η τράπεζα, το δοχείο, η εστία-μαγειρείο και ο φούρνος. Στη βορειοδυτική γωνία του σπηλαίου εξάλλου σώζονται οι τοίχοι ενός ορθογώνιου οικοδομήματος που θεωρείται ότι ήταν ένας τριώροφος πύργος ο οποίος χρησίμευε ως φυλάκιο και παρατηρητήριο. Πίσω από το ιερό του ναού υπήρχε και το κοιμητήριο όπου αποκαλύφθηκαν τάφοι με σκελετούς. Οσο για τον μονόχωρο ναΐσκο, οι τοίχοι του φαίνεται ότι είχαν τοιχογραφίες αλλά σήμερα δεν διασώζεται τίποτε. Τέλος, άλλο ενδιαφέρον στοιχείο είναι η «εγκλείστρα», ένας ασκητικός χώρος στο βάθος του σπηλαίου και σε ύψος 10 μέτρων, όπου μπορούσε κανείς να απομονωθεί ή και να κρυφτεί. «Η μοναδική αυτού του είδους εγκλείστρα του ελλαδικού χώρου,παρ΄ όλη την ερειπιώδη κατάσταση στην οποία βρίσκεται,εντυπωσιάζει με την οργάνωση που διέθετε,το υψηλό επίπεδο αισθητικής,τον φρουριακό χαρακτήρα που είχε διαμορφώσει,όπως επίσης και τα πνευματικά ιδεώδη του ασκητισμού,τα οποία υπηρετούσε με επιτυχία» λέει ο κ. Παλιούρας.